Шежіре: Самыраттар (керей тайпасы)

Жеті атасын білмеген-жетімдіктен,
Тегін білмеген тексіздіктен.
Әрбір саналы адамның өзінің ата-тегін білуге талпынуы заңды құбылыс, оның азаматтық борышы. Бұл бүкіл адамзат қауымына тән ортақ қасиет.

"Алаш айнасы" интернет-газеті бүгіннен бастап, халқымыздың шығу тегін, таралуын баяндайтын тармағы – қазақ шежіресі туралы ақпараттарды кезең-кезеңімен жарияламақ. Осы арқылы үш жүздің әр руы туралы мәліметтерді топтастырып, қазақтың ортақ шежіре қорын жасап шығармақ. Егер сіздің қолыңызда өз руыңыз жайында мәліметтер болса, біздің мына: info@alashainasy.kz электронды поштамызға жіберуіңізге болады.

Ата – бабасын жіктеп, жадында сақтау рушылдықтан арылмаған ұлттарға тән кертартпалық деген теріс ұғым бар. Ең бір озық, төрткүл әлемді аузына қаратқан ұлттардың ақсүйектерінің әрбір жанұясының мұрағатында ата-тегін, олардың істеген істерін тізіп жазған мәліметтер сақталады. Оны кім көрінгенге ұстатпайды, толықтырылып әкеден балаға беріледі. Қазақ қауымындағы текті адамдарда да осындай үрдіс болған. Халқымыздың басынан бағы тайып, қара түнек заманға тап болғанда, басқа рухани байлықтарымен қатар қастерлеп сақтаған ата-бабалары жайлы жазылған құжаттары да жойылды. Кездейсоқ сақталған кейбір тамтықтары ғана осы күнге жетіп отыр. Көнекөз құйма құлақ қариялар арқылы халықтың жадында сақталып, ауызша беріліп ел арасында тараған аңыз-әңгімелердің қағаз бетіне түскен нұсқалары аз да болса баршылық, олар қолжазба ретінде ғана сақталып, басылып шықпаған. Кейінгі еліміз еңсесін көтере бастаған шақта кейбір шежірелік мәліметтер басылып шыға бастады. Жалпы қазақ халқына, оны құрайтын үш жүзге қатысты шежірелерді былай қойғанда, Абақ керей ұрпақтары туралы шежірелер де баспадан шықты. Бұл ретте ең сүбелі еңбектер:
-Абақ керей, Іле халық баспасы, Күйтін, 1994ж., 380 бет.
-Монголия қазақтарының ата-тек шежіресі, Өлгий, «Баспагер» 1997ж., 216 бет.
Сонымен бірге Абақ-керейдің жеке руларының шежірелері де жарық көрді:
-Жәнтекей Сүйіндік, шежіресі, Үрімжі, 2001ж., 96 бет.
-Шақабай шежіресі, Үрімжі, 2000 ж., 300 бет.
-Самырат шежіресі, 2006ж, 176 бет.
Бұлар араб әрпімен жазылған. Қазақстанда таратылмаған және бұл жақтағы туыстардың ата-тегі жеткілікті қамтылмаған. Осы кітаптардағы мәліметтерді қажетінше пайдалана отырып, осындай игілікті істі атқарған Қадыс Жәнәбілұлы, Қоңырхан Жусанбайұлы, Ақан Қапсеметұлы, Шынай Зейнелұлы, Қалибек Манапұлы, Лұқпан Бадамов, Ислам Қабышұлы, Шынай Рахметұлы, Сеит Абызұлы, Тұрғали Сәтекұлы, Мұқан Баймоллаұлы, Сайламхан Мұстақиұлы және біздің білмегендігімізден аты аталмай қалған азаматтардың баршасына ата-жұрттағы ағайындарға үлгі боларлық бастамалары үшін зор ризашылығымызды білдіреміз.
Мамандық жағынан тарих пен әдебиеттен алыс болғандықтан және көбінесе ел ортасынан жырақта жүргендіктен менің мұндай іске араласар пейілім онша болмаса да, басқадай лажы жоқтықтан, тәуекел етіп, кірісуге тура келді. Бала кезімізде аталарымыз Шотанбай, Санғажа, Ласбай, Оқастан естігендеріміз болмаса, ешбір жазбаша деректер қолға түскен жоқ. Әрбір үйде ата-бабасына құран бағыштау үшін қатым қағаздар ғана болды.
Өзің үшін үйіңде сақтауға емес, көпшілік қауымға арналған соң мынадай мәселе туындады. Әркімнің өз атасын мадақтайтын өзімшіл пендешілігі болады. Біз содан сақтандық. Өткендегі ата-бабаларымыз бәрімізге ортақ. Оларды анау сенің, мынау менің атам деп бөлмейміз. Кейбір ел арасында тараған жәйіттерді жазғанымыз біреуді мақтап, біреуді төмендету емес, бірнеше ұрпақтар бірінен–біріне жеткізген тарихи уақиғалар келесі ұрпақтарға да жетсе деген тілектен туындады.
Қалың көпшіліктен шежірені негізінен өзінің ата-тегіне қатысты болғандар оқып, зерттейді. Жазылған жәйіттер барша жұрттың ойынан бірдей шығыуы мүмкін емес. Кемшіліксіз іс болмайды, байқалған кемшіліктерге сын айтпа деуге де болмайды. Білместіктен болған кемшіліктерімізге алдын-ала кешірім сұрап, олардың орнын толтыруға ниетті болуларыңызды тілейміз.

Тарихи деректер
Керейден Жәнтекейге дейін

«Керей» – қалыптасқан этникалық құрылымдар атауларындағы тайпа дәрежесін анықтайтын ұғым. Сондықтан «Керей тайпасы» аталады. Тайпа дәрежесіне жеткенге дейін де бұл атаумен аталған этникалық топтар болғандықтан «Керей ру-тайпасы» делінеді.
6-ғасырдағы Түрік қағандығының құрамында керейлердің Алтай мен Жетісу өңірлерінде мекен еткендігі туралы тарихи деректер бар. Қытай, парсы жазбаларына сілтеме жасай отырып, Ислам Қабышұлы керейлердің біздің жыл санауымыздан бұрын ғұндардың құрамындағы тайпалардың бірі болғандығын, Ғұн империясында қазіргі моңғол жерінде Сәнби тауының атымен аталған тайпалар тобында болғандығын жазады. Әйткенмен бұл деректер сол кездегі керейлерге қатысты нақты мәлімет ретінде оларды басқа ру-тайпалардан ажыратуға толықтай негіз бола алмайды.
9-13 ғасырларда керейлер моңғол үстіртінде Онон, Керулен, Селенгі, Арғұн өзендерінің бойын мекендеп, хандық мемлекет құрған. Орхон өзенінің бойындағы Шыңғысханның мирасхоры Өгедей ханның астана ретінде салдырған Қарақорым қаласы 7-ғасырда түріктер, 11-ғасырда керейлер астана еткен Қарабалғыс қаласының орны екен.
Керейлер туралы тарихи жазба деректер «Кереит» деген атпен 9-ғасырдан белгілі. «Керей» және «Кереит» ұғымдарының ара қатынасы туралы тұжырым соңғысы көне түркі–моңғұл тілдеріндегі атау сөздердің көптік мәнін айқындайтын «т» жалғауының қосылғандығынан дегенге саяды.
«Керей» сөзінің мағнасы мен шығу төркіні туралы әртүрлі пікірлер бар. Рашид-ад-дин жазбаларында бір ханның қаралтым түсті 8 ұлы болып, олар «Керей» (Қара торылар), олардың ұрпақтары мен қол астындағы жұрты да осылай аталған делінеді. Н.Березин қазіргі түркі тілдеріндегі «қара» және ертедегі «кере» сөздерінің түбірлері тақылеттес десе, Н.Мыңжан атаудың адамның түр-түсімен емес,сол кезде ел басқарған ханның «Керін» есімімен (хилай немесе қытайша хэнли) байланыстырады. Орхон-Енисей жазуын зерттеуші Қаржаубай Сартқожаұлының пікірінше Керулен өзені мен ол бастау алатын Кентай тауының ертедегі ортақ атауы «Кейре» болған. Бұл өлкені мекен еткен керейлердің түп-тегі саналатын халық бірде «тоғыз байрқу», бірде «тоғыз оғуз», бірде «тоғыз кейрелік» аталып, бара-бара «Кейрелер», кейінірек «керейлер» болып қалыптасқан деп тұжырымдайды. Керей, Найман, Арғын тайпалары олардың мекен еткен өзен-су аттарымен аталған деген пікір бірқатар тарихи еңбектерде кездеседі.
Көне деректерге арырақ бойлағанда керейлердің біздің заманымызға дейінгі 5-2-ғасырларда Үйсін тайпалық одағының құрамында болғандығы айтылады. Осыған байланысты орыс зерттеушілері Г. Потанин, Г. Грум-Гржимайло, Н. Аристов, өзіміздің Шәкәрім қажы мен академик Ә. Марғұланның еңбектері арқылы керейлер үйсін текті деген пікір қалыптасты.
З. Қинаятұлы керейлердің тайпа тамғаларының үйсіндердікіне ұқсастығына көңіл аударады. Бұл кезеңге қатысты тарихи мұрағаттарда керейлер туралы үздік-үздік қана мәліметтер болса, Шыңғыс хан заманынан бастап деректер жүйелене түседі. Бұл уақыттағы әлемдік жазба тарихта керейлер жөніндегі мәліметтерге себеп болған олардың несториан бағытындағы христиан дінін ұстауына байланысты еуропалық католиктердің шығыстан өздеріне саяси тірек іздеп, барлаушы саяхатшыларын жіберуі еді. Қазіргі замандастарымыздың арасында «Сонда қалай, ата-бабамыз шоқынған ба еді» деген күдікті сезімінің куәсі болып жүрміз. Ескеретін жәй, христиандық исламға дейінгі діндердің ішіндегі дұрыс бағыттағы монотеистік кітаби дін екендігі. Ертедегі түркілердің де заманындағы табиғатпен үйлесімді, мазмұны жағынан бір ғана құдірет – көк тәңіріне сенгенін ескерсек, ата-бабаларымыздың діни ұстамдарынан ұялатындай себеп жоқ. Керейлердің несториандыққа бет бұруы 1007-1009жылдары басталған. Ал 14-ғасырда Алтын Орда дәуірінде ислам дінін қабылдады. Абақ керейлер Жоңғар шапқыншылығынан соң Алтайға орын тепкен кезде ислам дінінің терең тамыр жаюы үшін мешіттер салып, медресе ұстады. Бұл істердің ұйтқысы болған Шахмансұрұлы Мүхамет Мүхмин қазірет. Абақ керейден ислам дінінің көрнекті насихатшылары Ақыт Үлімжіұлы (1866-1940), қазіргі заманда күллі Қазақ елі көлемінде діни салт-санамыздың дұрыс бағыт алуына зор еңбек еткен Жәнтекей ұрпақтары Халифа Алтай Ғақыпұлы, белгілі дін танушы ғалым Нұртаза Бұлұтай Жүнісұлы қатарлы қайраткерлеріміз бар.
Моңғол мемлекеттігінің іргесі қаланып, нығаюына зор ықпал жасаған сол кездегі Керейдің Тоғырыл Уаң ханның (әкесі – Құршақұз Бұйрық, атасы Марғұз Бұйрық) 1203ж. бұрынғы одақтасы Шыңғыс ханнан күйрей жеңілген соң керейлердің бір тобы моңғолға қарап, енді бір бөлігі Алтайдың батысынан Ертіс бойын Зайсаннан Омбыға дейін жағалай қоныстанды. Кейін барлығы да Моңғол империясының қол астында Жошы ұлысында Батый ханның жорықтарына қатысып, Шығыс Еуропаға дейін тарады. Алтын орда ыдырағанда Арғын, Найман, Қыпшақ тайпаларымен қатар Ақ Орда құрамына кірді. 15-16 ғасырларда Шайбанидің көшпелі өзбектерімен бірге орта Азияға қоныстанды. Осындай тарихтың қат-қабат жағдайларында керейлер ұлан-байтақ территорияға таралып, көптеген халықтарға сіңісті. Олардың ұрпақтары түркі тілдес Қырым татарлары мен башқұрт ішінде «герей», «кирей», «кереит», қырғыз ішінде «кереит» деген руларды құрайды.
Солтүстік Кавказ ноғайлары, Алтай түркі халықтарының құрамындағы жеке топтарымен қатар рулық аттары сақталған өзбектің Кегенес тайпаларының Абақлы және Ашамайлы рулары, қарақалпақ қоңыраттарының Ашамайлы рулары құрамында кездеседі. Ал енді қазақ ұлтында Орта жүздегі Найман тайпасының Қаракерей руы, Кіші жүздің Жетіру бірлестігінің Төлеу руының Кереит тармағы ежелгі керейлердің ұрпақтары саналады.
Ежелгі түркі тайпылары қазіргі түркі тілді ұлттар мен ұлыстарды қалыптастырғанда қазақ халқының құрамына негізінен бұрынғы тұтастығын сақтап кірсе, географиялық-экономикалық жағдайларға байланысты басқа көрші халықтардың құрамына шашыраңқы бөліктерімен кірді.
Керейдің арғы тарихын зерделегенде Моңғол үстіртіндегі Керей хандығымен ғана шектелуге болмайды. Біздің жыл санауымыздан бұрын
Керейлердің Үйсін одағында болғаны туралы деректерді, Керейлердің түп тамырының Үйсіндермен байланыстылығы туралы аңыздарды да ескермеуге болмайды.
Керей тарихын жүйелі зерттеген Мұрат Сәбитұлы Мұқанов Шыңғыс әскерінен Отырарды қорғаған Ғайыр ханнның Керей батырдың шөпшегі Жәнібектің ұрпағы еді деп жазады. Шағатай мен Үгедей Отырарды алғанда Жәнібектің ұрпағынан Шектібай деген ғана алты ұлымен аман қалып, Сыр бойы мен Арал теңізі жаққа барып, Кіші жүзде өсіп-өніп ұрпақтары Әлімұлы құрамындағы Шекті руын қалыптастырған екен. Сонымен Шыңғысхан заманында Керейлер Моңғол шебінен де тыс, оның батысындағы өлкелерде қоныстанғанын көреміз. Жәнесін де Тұғырыл Уаң ханның өлімімен Монғол жеріндегі Керейлердің тарихы аяқталмайды. Уаң ханның ұрпағы Қалмақтың ханы Хо-Ұрлық Еділ бойына 50000 шаңырақ қосынын қоныстандырып, оның ұрпақтары 1640-1771 жылдары хандық құрды. Бұл қалмақтар өздерін осы күнге дейін Керейміз деп есептейді. Қазіргі кезде кейбір қалмақтың оқығандары «нағыз керей сендер емес, бізбіз» – деп, дауласып жатқан жайлары бар. Олардың асыра сілтеген даурықпаларына ілеспей, байсалдылықпен пікір алмасқысы келген жастарымыз үшін мақаламыздың соңында интернет адрестерін ұсынып отырмыз. Біздің тарихымыз өте күрделі, «ат баспайды деген жерін үш рет басады» деген. Шыңғыс ханның ұрпақтары қазақтың сұлтандары мен хандары болып, мемлекетімізді құруда шешуші күш болса, Керей хандарының ұрпақтары қалмақ хандығын құрды. Міне тарихымыздың бұлтарыстары мен шырғалаңдары!!
15-ғасырдың ортасында қалыптаса бастаған Қазақ хандығының негізін құраған ру-тайпаларының да бірі керейлер болды. 16 ғасырдың басында Арғын, Найман, Қыпшақ, Қоңырат, Керей, Уақ тайпалары Орта жүз болып бірігіп, 16-17 ғасырлардағы Қазақ хандығының негізгі бөлігі болды.
Қазақ тарихының өте қиын кезеңі болған Жоңғар басқыншылығының (1710-1760), оның жойқын апаты Ақтабан шұбырындының (1723-1725) ең үлкен зардабын тартқан керейлер еді. Ел шетінде болғандықтан бірінші шабуылға ұшыраумен қатар, Жоңғардың негізгі әскери күштері күйреп, мемлекеттігі жойылған соң да керейлер үшін тыныштық бірден орнаған жоқ. Басқыншыларға қарсы қазақтың бірлесіп жасақ құруы ұзақ болғанымен, соғыс бітер-бітпестен жаңа қонысқа орналасу үшін жылдам тарап кетті. Бұл кезде Алтай-Сауыр-Тарбағатайдың сай-саласында жоңғарлар әлі де аз емес еді. Солармен ата қонысы үшін керейлерге жеке соғысуларына тура келді. Нәтижесінде қазақтың шығыстағы шекарасы айтарлықтай ілгеріледі.
Бұл соғыста керейдің бірнеше ұрпағы ат үстінде қолынан найзасы түспей Алтайдан Қаратау, Сыр бойы, Орға дейін, одан үнемі қан майданмен Аякөз, Шар, Көкпектіге келгенде қаншама жанынан айырылып қырғын көрсе де, нәтижесінде кереметтей ұйымшылдықпен бір атаның ұлдарындай рухы жоғары қауым ретінде қалыптасты. Осы кезден қалған «Қазақ болсаң керей бол, бар Алашқа мерей бол» деген Төле бидің нақыл сөзі ұрпақтар жадында сақталып келеді.
Ақтабан шұбырынды басталғанда Абақ керейдің батысқа аууы бей берекет стихиялы болса, қайта қайтуы ұйымдасқан жүйелі ерекше тәртіппен іске асты. Бұл кезеңдегі керей қоғамының ұйымдастырушысы, Жоңғармен соғыстарындағы қолбасшысы, қиын-қыстау шырғалаңдардан шығатын және болашағына жол ашатын бағытын айқындаушы Жәнібек Бердәулетұлы (1714-1792) болды. Ол Жәнтекейдің Сүйіндік атасынан. Сүйіндіктен Алты, одан Сары, одан Бердәулет. Жәкеңнің зираты қазіргі Шығыс қазақстан облысы Жарма ауданының орталығы Георгиевкадан Зайсан бағытындағы жолдың сол жағында Ортабұлақ деген жерде. Бұрын Әулиебұлақ деп аталған екен.
Керей шежіресінің жүйеленіп хатқа түсуіне 16- 17-ғасырлар аралығында жасаған Ашамайлы Керейдің Көшебе руынан шыққан Дәулен батыр Таузан ұлының (Шақшақ бидің немересі) еңбегі негіз болған. Оның ұлы Толыбай би 17-ғасырдың соңында толықтырып, Керейден шыққан көптеген атақты адамдар арқылы қолдан қолға өтіп, Сегізсері Бахрамұлының жинақтауымен біздің заманымызға жеткен. Сегізсеріден шежірені Шайқыисламұлы Жүсіпбек жазып алып, Қазан қаласында бастырған. Сегізсерінің ұлы Мұсайын (1845-1920), оның ұлы Нұрмұхамет Мұсайынов(1874-1961) бұл шежірелерді сақтаушылар болды.
Дәулен батыр аса білімді, имандылықты насихаттап, поэзия мен музыка саласында да танылған тұлға. Ол тарихта қазақ қолын бастап, жоңғардың алғашқы басыншылығына тойтарыс беруші ретінде белгілі, оның ісін жағастыршы ізбасары атақты Жалаңтөс баһадур болды. Дәуленнің шежіресін толықтырған Тәшмұхмет Тәбейұлы Барлыбаев (1833- 1903).
Дәулен батыр шежіресінде негізінен Aшамайлы Керейдің әулеттері баяндалса, Абақ Керей шежіресін Алтай қазақтарынан шыққан зиялы тұлғалар жазған. Олардың ішінде тарихшы Малғаждар (1898 ж. туған) қазақ шежіресін, оның ішінде Керей шежіресін жазумен бірге «Дүние халқының тарихы» деген кітап жазған. Арқалық жырының авторы Нұралы Сағдоллаұлы Найман, Керей шежіресін қатар жазған. Жобалай Керейден шыққан Сабырбай Кәтікейұлы керей шежіресін жинаған. Жәнтекейден шыққан Арғынбай Апашбайұлы керей шежіресін өлеңмен жазған. Абақ Керей төрелері Көгедай ұрпақтары туралы Мешел шежіресі жазылған. Керей шежіресін жинақтаушылар қатарында белгілі тұлғалар Дәлелхан Сүгірбайұлы, Ақыт қажы қатарлы адамдар бар.
Керейден шыққан аса зор тарихи тұлға – Қожаберген Толыбайұлы (1663-1763). Ол Солтүстік Қазақстан облысы Жамбыл ауданындағы Богдановқа селосының жанындағы Гүлтөбе деген жерде туған. Ашамайлы Керейдің Көшебе руының Таузар әулетінен. Әрі батыр, әрі жырау, ғұлама ғалым, Тәуке ханның дипломатиялық істерін басқарған. 1688ж. 25 жасында Ордабасы болып, Жоңғармен соғыста күллі Қазақ жасақтарының бас қолбасшысылық еткен. Тәуке ханның «Жеті жарғы» заңдар жинағын жазған, көптеген тарихи дастан жырлардың авторы, қазақтың ән ұранына айналған «Елім-ай» әнін шығарған.
Керейден шыққан бүкіл қазақ халқының мақтанышы болған тұлғалар аз емес. Олардың қатарында Сегізсері, шын аты Мұхамет Қанапия Бахрамұлы (1818-1854), Біржан сал (1834-1897), Махамбет Өтемісұлы (1803-1846), бергі 20-ғасырдағы қазақ тарихында өз орны бар қайраткерлер баршылық.
Керей тайпасы Ашамайлы керей және Абақ керей деген екі топқа бөлінеді. Ашамайлы, Абақ атауларының шығуы туралы әртүрлі жорамалдар бар. Солардың ішінде Керейдің төл шежіресінде хатқа түскен деректер бойынша ру анасы саналатын Үйсін Сарымырзаның қызы Әппақ күйеуінен жесір қалып, ұлы Шымырмен төркініне келеді. Нағашы атасы баланы тай үстіндегі ашамайға мінгізіп «Ашамайлы керейім» деп еркелетіп, алып жүреді екен. Сол баладан тараған ұрпақ «Ашамайлы керей» атаныпты. Әппақтың соңғы күйеуінен өрбігендер анасының атымен Абақ атанған деп жорамалданады.
Этнонимдік ұғымдардың жалпы қазақ халқына тән үрдістер тұрғысынан талдайтын ғалымдар Абақ, Ашамайлы атауларын ру тамғаларының ерекшеліктерімен байланыстырады. Көптеген ру-тайпалардың атында олардың тамғалық белгілері көрініс тапқан. Оған жеткілікті мысалдар бар: шанышқылы, ошақты, шекті, терістаңбалы, бестаңбалы, тілік, балталы, бағаналы, тарақты, қайшылы, орақты, ергенекті, сіргелі, т.т.
Ашамайлы тамғасы көбейту белгісіне ұқсас айқасқан екі көлбеу сызықтан (Ч) тұрады. Ашамай – тайға салып, кішкене баланы мінгізетін, түйеге салып, тең байлайтын жабдықтың атауы. Абақ – аңға құрылатын қарапайым құрал. Оған кірген қасқыр, түлкі сырғып түскен тор көз ағаштан қайта шегінуге мүмкіндігі болмай, қамалып қалады. Түрме мағынасындағы абақты сөзі де осыдан шыққан.
Ашамай да, Абақ та керейдің ортақ айқыш, яғни крест(＋) тамғасымен тақылеттес. Айқыш белгісі керейлердің ертеректе несториан дінінде болғандығынан деп жорамалданып келсе, қазіргі айқындалған тарихи деректер бойынша төрт айрығы тең айқыш христиандықтан көп бұрынғы ерте заманғы түркілердің тамғалық белгісі екен. Тіпті түркілерден де бұрынғы Ариялар айқышты қастерлеген көрінеді. Орысша арийцы атанған халықтың байырғы бір мекені Алтай таулары екені дәлелденді. Қазіргі Тува жеріндегі Аржан қорымында біздің дәуірімізден бұрынғы 8-7 ғасырларға жататын археологиялық қазбалардан төрт айрығы тең темір айқыштар табылған. Гитлерлік неміс фашистері өздерін осы «таза» ария нәсіліненбіз деп дәріптеп, төрт айрығы тең айқышты свастикаларына негіз етіп алған-ды. Бұндай айқыш үлгісі Елордадағы Қазақстан парламентінің мәжіліс залының орталық алаңшасында да бейнеленген.
Керейдің Абақ, Ашамайлы болып бөлінуі Шыңғысханның 1202 жылы керей хандығын жойғанынан кейін болса керек. Моңғол шебінен батысқа ауғанда Ертістен солтүстікке қарай бөлінгендері Ашамайлы тобын құраған. Оңтүстік бағытта ежелгі ата мекені Алтай, Қара Ертіс, Сауырға қонысатанғандары Абақ керей болғандығын тарихи уақиғалар дәлелдейді. Бұл туралы Қожаберген жырау:
Алтай тау қазақ атам туған жері
Қытай-шүршіт, қалмақты қуған жері
Аталған бабам Ғали Ашамайлы
Өсірген мыңдап тайлақ, құнан тайды
Сібірге ұрпақтары қоныстанып
Ел болып ерте кезден қанат жайды.
Шалқар көл, ну орманда Сібір жері,
Сібірді мекен еткен Керей елі,
Егін сап, күн көрудің қамын ойлап,
Бас қосып кеңес құрған би мен бегі .
деп, Ашамайлы керейдің тарихынан сыр шертеді.
Ашамайлы Керейді 10 ру: Сибан, Балта, Көшебе, Ақсары, Құлсары, Семеналы, Нұралы, Нұрымбет, Ақымбет, Самай құрайды. Ұраны – Ошабай.
Абақ Керейге 12 ру кіреді. Қазіргі қалыптасқан көзқарас бойынша оларға жататындар: Жәнтекей, Жәдік, Шеруші, Меркіт, Ителі, Қарақас, Молқы, Жастабан, Шұбарайғыр, Көнсадақ, Сарбас, Шимойын. Кейбір шежірелерде Шимойынның орынына Құлтайболат аталады. Алдыңғысын Ашамайлы Керейге жатқызады. Сонымен қатар Шимойынды Найман тайпасынан деген де пікір бар.
Шежірелерде 12 Абақ керейдің туыстық қатынастары әрқилы сипатталады. Абақ керейдің мол шоғырланған жері Қытай еліндегі шежірелер бойынша Абақ ананың соңғы күйеуінен туған Құттықожадан қазіргі Абақ Керей ұрпағы таратылады. Құттықожаның ұлы Ерменнен Изен мен Жусан.
Изеннен Аллаберді, Құттыберді. Аллабердіден Жастабан, Сарбас, Меркіт. Құттыбердіден Бағаналы, Жаппас. Бағаналыдан Байлау мен Қойлау. Байлаудан Елдей, Көлдей, Бердішора, Жиеншора. Елдейден Жәдік. Көлдейден Шеруші. Бердішорадан Жәнтекей. Жиеншорадан Құлтайболат. Қойлаудан Арқаш, одан Ителі (шын аты – Ахметәлі). Жаппастан Қарақас (шын аты – Сейдалы), Молқы, Көнсадақ (шын аты – Жабай).
Жусаннан Аллақыдыр, одан Шыбарайғыр (шын аты – Жәрке, абыз атанған).
Монғолия қазақтарының шежіресінде Абақ керей руларының туыстастығы біршама басқаша баяндалады. Абақ керей ұрпақтары Ашамайлыдан (Ақбердіден) таратылады. Ашамайлыдан Аллаберді мен Құттыберді.
Аллабердіден Ителі, Жастабан, Сарбас, жиені Шыбарайғыр, жиеннен туған жиеншары Меркіт.
Құттыбердіден Бағаналы, Жаппас. Бағаналыдан Изен, одан Мұралы, одан Елдей, Көлдей, Бердішора. Елдейден Жәдік. Көлдейден Сүгір. Бердішорадан Жәнтекей. Сүгірден Шеруші. Жаппастан Жабай. Жабайдан Молқы, Қарақас, Көнсадақ.
Сонымен Абақ анадан тараған ұрпақтардың Жәнтекейге дейінгі жалғастығын саралағанда бір болжам бойынша Абақтан Ашамайлы, одан Құттыберді, одан Бағаналы, одан Изен, одан Мұралы, одан Бердішора, одан Жәнтекей.
Екінші вариант бойынша бұл генеологиялық тізбек: Абақ-Құттықожа- Майқы- Ермен- Изен- Құттыберді- Бағаналы- Байлау- Бердішора- Жәнтекей.
Келтірілген деректерге негіз болған Қытайдың Алтай өлкесінде 19 ғасырда Мәми жазған дейтін шежіре. Шежіренің баяндауынша Керей ұлысы 8 тайпадан тұрады. Олар: Шөп, Сеп, Байлау, Қойлау, Елдей, Күлдей, Изен, Жусан. Атақты тарихшы Нығымет Мыңжан да бұл тайпалардың аттары 7-8 ғасырлардағы Қытай мұрағаттары мен Рашид–ад–диннің жазбаларында кездесетінін растайды.
Қазіргі кездегі Қазақстанда шығарылған қазақ халқының тарихнамаларында біз қарастырып отырған уақыттағы Керей хандығын құраған тайпалар ретінде Керейхан, Жархан, Тунхайт, Конхант, Хирхун, Сахиат, Тумаут, Албат аталады. Осылардан хандар шыққан Керейхан тайпасының ғана атауы сақталып, Керей ұлысының ортақ атына айналды деген пікірге қосылады.
Жалпы алғанда түркі заманында, Шыңғыс хан дәуірінде, Алтын орда кезінде өмір сүрген ата-бабалардың аты жөнін нақтылау мүмкін емес. Ертедегі шежірелерде аттары аталған тұлғаларды елеусіз қалдырмай, жаңа басылымдарда атап өту орынсыз емес деп ойлаймыз. Бергі тарихтың өзінде, қазіргі қазақ ұлты екшелген, Қазақ хандығы құрылған уақыттан бергі аты мәлім аталарымыз, оның ішінде де тарихта орны бар атақтылары ғана, ел басқарған, қол бастаған, аса бір талантымен даңқы шыққандардың есімдері мен нақты өмір сүрген уақыттары белгілі, соңғы 1-2 ғасырда өмір сүрген ата-бабаларымызды түгендеп алу үшін де біраз еңбек етуге тура келеді. Ең бастысы бергі 7 атаны нақтылап, қазіргі ұрпақтарын түгендеу тікелей осы шежіренің мақсаты деп білеміз.
Жәнтекейге дейінгі аталар туралы деректерде көп дүдәмәлдік болғанымен де шежірелерде тұрақты қайталанатыны Жәнтекейдің әкесі Бердішора, аталары Бағаналы, Құттыберді екендігі.
Жәнтекей руы 12 Абақ Керейдің ең мол сандысы ғана емес, бүкіл Абақ Керейді бір орталыққа топтастырған, оның шырғалаңы мол тарихындағы негізгі ұйымдастырушы және қозғаушы күш болған. Қазақтың бірде бір тайпасында дәл Абақ Керейдей бітұтас саяси-рухани ұйымдасу болған жоқ. Бұндай бірлестік Жоңғар басқыншылығы кезінде Жәнібек Бердәулетұлының басшылығымен орнықты. 1790 жылдары Қытайдың Ежен ханымен жасалған келісімдер арқылы Абақ Керейдің біртұтастығы дипломатиялық ресми құжаттарда көрініс тапты.
Шежірелерде айтылғандай бүкіл Абақ Керей бір атаның кіндігінен тарамаса да, жақын рулар ортақ мүддемен топтасып, бірін бірі бауырына тартып, іргелі ел болып, қилы замандардың тепершілігіне төтеп берді. Ру-тайпалардың туыстық негізде ғана емес, түрлі саяси себептермен де қалыптасуы қазақ тарихында орын алған құбылыс. Туыстық-аталастық негізде біріккен қауымға басқа да топтар әртүрлі себептермен қосылып отырған. Рулық құрылым айтылып жүргендей ұлтты, елді бөлшектеу үшін емес, керісінше, бірлестіруге қызымет етті.Осы негізде Қазақ хандығын құру, үш жүздік жүйені қалыптастыру мүмкін болды. Қазіргі тәуелсіз Қазақстанда халық бірлігін қамтамасыз ететін сенімді идеялогиялық негіз әлі күнге дейін қалыптасқан жоқ. Ал ата-бабаларымыз болса өз заманындағы геосаяси жағдайда дұрыс бағытын айқындай білген. Абақ Керейдің игі-жақсылары (біздіңше, элитасы) іргелі ел болу үшін бірнеше күрделі мәселелердің шешімін дұрыс оңтайластырды.
Біріншіден, сол кездегі қауымның психологиясы мен менталитетін ескеріп, Абақ Керейдің рулық құрамын саралап, реттеді. 12 ру бірге туысқан 12 атаның балалары деген ұғым берік қағидаға айналды.
Екіншіден, елдің басқару жүйесінің тыянақтылығы, ру аралық қайшылықтарға тосқауыл болуы үшін басқаруды бейтарап тұлға хан тұқымы төреге беруге шешім қабылданды. «Төресіз ел, төбесіз жер болмайды» деп, Әбілпейіздің кіші әйелі қырғыз қызы Тұмар ханымды ұлдары Көгедай, Жабағы, Сәменді көшіріп әкеліп, 1788 жылы Көкпектіде ұлы жиын ашып, 16 жастағы Көгедайды ақ киізбен көтеріп Абақ Керейге төре сайлады. 1836 жылы Көгедайдың мұрагері Ажы төренің тұсында «төрт би-төре» жүйесі қабылданды. Абақ Керей қауымының өсіп-өркедеп ұлғаюы және саяси-шаруашылық жағдайдың күрделенуі себепті ел басқару жүйесіне өзгерістер енгізіп, төреге, оның Қытай үкіметі берген гуң дәрежесіне сәйкес, негізінен сыртқы билік, Қытай үкіметімен арадағы мәселелер жүктеліп, ішкі мәселелерді шешуге төрт би сайланды. Мұрагерлік жолмен билердің екеуі Жәнтекейден, екеуі Жәдік руынан болды.
Үшіншіден, басқару жүйесінің құқықтық нормалары заңдастырылып, «Абақ Керей ережесі» бекітілді. Бұл ереже қазақтың ежелгі Жеті жарғы заңдары мен шариғат қағидаларына негізделді. 1949 жылы Қытайда коммунистік тәртіп орнағанға дейін Абақ Керей қауымы осы жүйе бойынша басқарылды.
Жәнтекейден Самыратқа дейін
Жәнтекей туралы біраз шежіре деректері мен ел аузында аңыз-әңгімелер бар. Мұса Бәтейұлынан қалған деген бір шежіреде Жәнтекейдің арғы атасы Шеп деп көрсетілген. Шептің немересі Ермен, одан Изен, одан Ақсопы. Ақсопыдан Бағаналы, Бағаналыдан Байлау.
Байлаудың бәйбішесі Мадинадан Бердішора жалғыз екен. Жәнтекей Бердішораның ұлы. Байлаудың екінші әйелі Жиеншардан Құлтай, кіші әйелі Ажардан Елдай мен Көлдай. Елдайдан Жәдік, Көлдайдан Шеруші туады.
Шежірелерде Жәдік, Жәнтекей, Шеруші, Құлтайболат төртеуін бір байлау, ауылдары аралас,қойлары қоралас болған делінеді. Бұлардың ішінде Жәдік ат үстінде, сән-салтанат құруға бейім, Жәнтекей болса шаруақор, малға қарап, жылқының түнгі күзетін атқарып жүреді екен. Бұлар үйлерінде жоқ кезінде ауылдарына қарапайым шал бейнесінде Қызыр келсе Жәдіктің әйелі тәкапарлық көрсетіп дұрыс қабылдамапты. Жәнтекейдің әйелі Шыбарайғырдың қызы Алтыншаш ақсақалды өзі келіп, үйіне шақырып, қонақ еткен екен. Осыдан «Жәнтекейге Қызыр дарып, мал мен басы тең өскен» деген аңыз ел аузында сақталып қалған.
Жәнтекейдің үш ұлы Сүйінбай, Сүйіндік, Сүйінішәлінің ұрпақтары үш Жәнтекей атанып, Абақ керейдің ішіндегі ең үлкен рулы елге айналды. «Бүкіл 12 Абақ Керей ауса Жәнтекейге сиып кетеді, Жәнтекей ауса Абақ керейге симайды» деген сөз бар.
Жәнтекейдің ұраны – Шақабай, ол Сәмембеттің Есентайының ұлы, әйгілі қолбастаған батыр, сайыскер, ерен ерлігімен, жүректілігімен, ақыл-қайратымен Жоңғарға қарсы соғыста аты шыққан. Сол қиын-қыстау заманда Абақ керейдің ел болып сақталуына басшы болғандардың бірі. Ер Жәнібекке соғыс өнерінде, ел басқару істерінде ұстаз, ақылшы болған. 1688 жылы туып, 1778 жылы қайтыс болған. Қазіргі Шығыс Қазақстан обылысының Тарбағатай ауданының орталығы Ақсуатта жерленген.
Сүйінішәліден Қожамжар, Барақ, Секел, Бұлантай тарайды. Бұлардың ұрпақтарының негізгі бөлігі Монғолия мен Қазақстанда қоныстанған.
Сүйіндіктің екі ұлы Алты мен Халекеден рулы ел болған, екі атаның ұрпақтары өрбіген. Алтыдан Сары мен Есназар. Есназардан Күнту, Жайлау, Байғасқа, Базарбай, Базаргелді, Бұқарбай. Сарыдан Кердәулет пен Бердәулет. Бердәулеттен есімі Абақ керейге ұран болған Жәнібек батыр. Жәнібектен Ноғай, Балжан, Бәйтікбай, Дауылбай. Ноғайдан Елубай, Самырық. Елубайдан Сәтіке, одан Зарыхан, одан Мырзахмет, одан Сағадат. Сағадатта Жәнібектің әйгілі туын сақтаған сандық бар деседі. Халекенің ұрпақтары негізінен Қазақстанда. Алтының ұрпақтарының көпшілігі Қытайда, біршамасы Монғолия мен Қазақстан жерінде.
Сүйінбай – Жәнтекейдің үлкен ұлы. Ат жалын тартып мінгеннен топқа түсіп, билік айтқан. Қандай бір қиын дауларды дұрыс, әділ шеше білген. Оған әкесі аса ризашылықпен «өркенің өссін» деп батасын беріпті. Сүйінбайдан туған Самырат Жәнтекейдің бірінші көрген немересі екен.
Мешпет анадан Самыраттан соң 2 қыз, одан кейін үш ұл туған екен. Қарындастары Самыратқа қолғанат көмекші болып, атқа мініп, жылқы бағысқан көрінеді. Сонымен қатар сол жаугершілік заманның жағдайында мылтық ату, садақ тарту, қылыш шабу, сойыл соғу әдістеріне де ер азаматтардай жетік болыпты. Малға тиген ұры-қараны өздері-ақ жайғап салады екен. «Өзін Батима мен Қадиша құсап сілейтіп ұршы» деген сөз ел аузында сақталыпты.
Самыраттың 18 жасында-ақ батыр атағы шығыпты. Сол кезде елді шапқан дүрбіттер мен ұранхайлардың жолын кесіп, айдап әкеткен жылқыларын қайтарып талай рет ел алғысына бөленеді. Самырат елдің еті тірі жігіттерін ұйымдастырып, жан-жақтан анталаған жаудан еліне қорған болады. Қол бастап үнемі аттан түспепті. Самырат жоқта ауылына жау шауып, жауға Сүйінбай жалғыз өзі қарсы тұрыпты. Үйінде екі шиті мылтығы болыпты. Қыздары әкесіне көмектесіп, мылтықтарды оқтап беріп отырыпты да, Сүйінбай мылтықтан кезекпен көздеп атып шапқыншылардың бірталайын сұлатыпты. Беті қайтқан жау жылқыны айдап әкетіпті. Сол кезде келіп жеткен Самырат жауды қуып барып, жылқыларын қайтарған екен. Осы уақиғаға байланысты Сүйінбай:
«Самыратым жоқ болды
Сәмембетім боқ болды
Құтты, Бөкес жас болды
Төлеке сені қайтейін.
Қалың жау қаптап келгенде
Екі қызым ес болды» деген екен.
Самырат «Еркек болып жауға шаппаса, атып тастайын» деп ұмтылғанда Сәмембет жүкке тығылса керек, одан суырып алған ағасына «Ағатай-ай, тым болмағанда өсіп болмаймын ба » дегенде, Самырат бұл сөзің де жөн екен деп, тиіспепті. Шынында да Сәмембеттің ұрпағы өсіп, бүкіл Жәнтекей ішіндегі ең көбі болды. Кейін Самырат өлгенде жауға аттанып, ағасының кегін қайтарып, талай жекпе-жекте батырлық аты шығып, Жәнтекей ұрпағының ұранына айналған. Оның немересі Шақабайдың есімі еліне ұран болды. Сәмембеттің үш әйелінен туған 11 ұл, он бір Сәмембет атанған қалың елге айналып, Қазақстан, Қытай, Монғол еліндегі Абақ керейдің ең көп санды (тең жарымы деседі) қауымына айналды, олардың арасынан көптеген белгілі қайраткерлер шықты. Сәмембет атамызға айтылған әкесі Сүйінбайдың жоғарыда келтірілген сөздері оның жалпы болмысының емес, өмірде болуы мүмкін бір ғана сәтсіздігінің көрінісі болса керек.
Самырат қол бастап үнемі елдің шетінде, жаудың бетінде жүріп, кешеуілдеп үйленген екен. Үйленгенге дейін анасы Мешпеттің қолында болып, інілерінің балаларын бауырына басқан. Сәмембеттің немересі Түкібай осы ретте өзін Самыраттың інісімін деп санаған.
Самыраттың үш әйелі болыпты: Үрім, Илайым, Маруа. Үрім анадан туған екі ұлдың есімдері белгілі, олар – Селеу мен Көлбай. Илайым анадан – Қаракөрген (Қарамерген аталып кеткен), Маруа шешейден – Жанбай мен Тойтық.
Шежіреде Үрімді ұранхай қызы, онымен Самырат 40 жасқа келгенде үйленген дейді. Бірінші ұлы Селеуді Жайық бойындағы нағашылары алып, көп ұзамай қаза болған екен. Көп уақытқа дейін Самыратта ұрпақ болмай, кешігіп көрген ұлына, көз жасы көл болып құдайдан тілеп алғандықтан «Көлбай» деп ат қойған екен. Бірінші ұлы Селеу қаза болғандықтан, Көлбай Самыраттың ең үлкен ұлы саналады.
Самырат қол бастап Шекті жерінде, жау шапқан жұртта шекпенге оранған жер ошақта жатқан Шекті екені, не қалмақ екені белгісіз жас нәрестені тауып алып, бауырына салып Көлбайға ұқсас «Көлбике» деп ат қойыпты. Содан енді бір шежіреде Самырат ұлдары Селеу, Көлбай, Көлбике деген деректер қалған. Басқа жерде Көлбике аты кезікпейді.
Аңыз бойынша Самыраттың бәйбішесі Үрім төркіні Жайық жақтың қара қалмағына барып, Көлбайға Бүркін деген қызды алып берген. Төркінінен астына арғымақ, жетегіне ақ нар, алдына қосақ-қосақ қой (әрқайсысы 40-тан) алып қайтқан екен. Сол Бүркіннен туған тұңғыш ұлдың аты Есілбай екен. Бұл уақиға Есіл өзенінің бойында болған деседі. Сол кезде Самырат Жағыпар, Әлекей дегеннің Кавказдан әкелінген күміс жал жылқыларын бағып жүріпті. Есілбайдан тараған ұрпақтар: Қалба мен Қарға. Қалбадан Шағала. Шағала және оның ұрпақтары туралы ешбір дерек айтылмайды. Сол дүрбелең заманда тірі қалмауы, немесе басқа қауымға сіңісіп кеткені белгісіз. Қарғадан Шорға, Шорғадан Айтуған, Айғара, Айбалта. Айғара мен Айбалтаның ұрпақтары Қытай елінде сақталған жазба шежірелерде Зайсан өңірінде деп айтылады. Айғара қайтыс болғанда оның әйелі бала-шағасымен 1777 жылы Құлан Жылқайдарұлы бастаған көшпен Сауырға келіпті. Айғарадан, бәйбішесінен Ертісбай, Бұланбай, Борсықбай, екінші әйелінен Таңатар мен Тұғылтай. Борсықбайды нағашысы асырап алып, одан тараған ұрпақтары Қарағашта болса керек.
Қарамерген туралы аталарымыздан естігеніміз Самырат ауылын жау шауып, жылқысын айдап кеткенде, жылқыда жүрген 9 жасар Көлбай бірге кетеді. Жау қолында да жылқыда болып, сонда Қарамергенді (ол кездегі есімі белгісіз) жолықтырып, екеуі қашуға бел буады. Алдымен Қарамерген кетіп, Көлбайдың айтуымен жол тауып Самырат ауылына келеді. Келесі жылы Көлбайдың өзі келеді. Алдыңғы келген баланы түріне және садақ тарту шеберлігіне қарап Қарамерген атайды.
Қытай елінен табылған Мұсадан қалған делінген шежіреде Қарамерген туралы деректер басқаша баяндалады. Самырат қол бастап Қаратаудың бір жерінде жорықта жүргенде будақтаған түтін көріп, шолғыншы жібереді. От жағып белгі берген жау шапқан жұртта қалған жалғыз әйел екен. Оған Самырат мына сарбаздарымның өзің қалаған біреуіне қосыл дейді. Әйел менің қалағаным өзіңіз деген соң осы Илайым деген әйелді алады. Ол көп ұзамай жүкті болып, ұл табады. Шешесі ұлдың атын алыстан қара көріп, үміт отын жағып, сол арқылы ерімді тауып едім деп Қаракөрген қояды. Ол бала кішкентайынан өте ширақ, асық атқанда да қалт жібермейтін болып, есейе келе суда жүзгенде құндыздай, садақпен ағаш басындағы тиынды атып түсіреді екен. 10-15 жасында әкесімен бірге жорыққа аттанатын болып, содан бала Қарамерген атанып кетіпті.
Жанбай Маруа анадан Самырат 61 жасқа келгенде туған екен. Бұл кезде оның мал-басы өсіп, толықсыған шағы болса керек. Түтінімізде жан саны да артып, байлық келгенде туды деп баланың атын Жанбай қойыпты. Ат қойғанда азанды өзі шақырып, бесікке салғанда бірден аяғын қыл арқанмен буып, тұсауын кескен екен.
Тойтық Сыр бойынан қайтқан кезде Самыраттың 71 жасында туыпты. Керейдің бір шаңырағы саналатын Қойлаудың немересі Ахметқали деген ұлан асыр той жасап, Сырдың бойында жиналған алты арысты түгел шақырыпты. Тойға келген Маруа ана босанып, ұл табады. Сол кезде жау тиіп, ұрыс басталып кетеді. Той иесі Ахметқалидың ағасы Ахметалы босанған әйел мен баланы жаудан бас сауғалатып, өз ауылы «Ақтас сырға» деген жерге әкеледі. Бұл соғыста Көкбұлақ батыр қаза болған деседі. Той үстінде туылып, жаудан тығып аман алып қалдық деп, Ахметалы баланың атын Тойтық қойған екен. Тойтық – Самыраттың кенже ұлы, шаңырақ иесі.
Самыраттың өмірі туралы ешбір жазба деректер жоқ. Оның інісі Сәмембет туралы ұрпақтарының іс-әрекеттеріне байланысты әртүрлі мағлұматтар ұшырасады. Сәмембет 1626 ж туылып, 1722-1723 жылдары Сыр бойындағы Көктөбе деген жерде қайтыс болған делінеді. Сәмембеттің немересі Шақабай Есентайұлы 1688 жылы туып, 1778 жылы Ақсуатта қайтыс болған екен. Бұл деректерге сүйеніп, Самыратты мөлшері 1620 жылдары дүниеге келген деп болжауға болады. Оның кемелденген азаматтық шағы Сыр бойы, Қаратау аймағында болғанын, жорықтарының көбі Кіші жүз Шекті жерінде, Жайық қалмақтарының шебінде өткенін ескерсек , ұлы Көлбайды Есіл өзенінің бойында үйлендіріп, тұңғыш немересінің атын Есілбай қойғанын, т.б деректерге сүйенсек, мынандай болжам жасауға болатындай.
Абақ Керей Сыр бойына ауғанда Сүйінбай ауылдары жоңғардың алғашқы шабуылдарынан кейін-ақ ата қонысынан бірден жылжып, көп шығынсыз Батысқа Қазақстаннның қазіргі Оқтүстік Шығыс өлкесі арқылы Сыр бойына барды. Ол жақта арғынмен арадағы араздықтан, найманның ара-ағайындығына разы болмай, Сырдан солтүстікке Ор бойына дейін кетті де, орыспен соғысып, қайта ішке беттеді. Жоңғар мен Қазақтың негізгі соғысы аяқталғанда Абак Керей Аягөз өлкесінде еді. Одан кейін қазіргі Ақсуат, Көкпекті, Шар, Жарма төңірегін мекендеп, алды Сауырға дейін жетіп, кейін Көгедай төре болған кезде Алтайға дейін қоныстанды.
Хронологиялық тұрғыдан Сүйінбай ауылының сол кездегі қорғаны болған Самырат Ақтабан шұбырындының бастапқы кезінде әр ру өз бетінше қорғаныс жасаған шағында қол бастап, кейін қазақтардың соғыс әрекеті бір жөнге келіп, жүйеленіп, әр батыр өз орынын тапқанда есімі аталмайды. Демек ,ол кезде атамыз өмірден өтіп кеткен сияқты.
Самырат қол бастап, жау қайтарып жүргенде ауылдан шықпаған інісі Самембет кейіннен Самыраттың орынын басып, жекпе-жекте де батырлық көрсетіп, ел ұранына айналған. Оның дүниеден өткен уақыты 1722 жыл деп қабылдағанда, Самырат бұдан әлде қайда ерте өткен. Оның қашан, қандай жағдайда, қай жерде қайтыс болғаны туралы мәлімет жоқ. Әйтеуір қайтқан жері Қазақстанның Батыс өлкесі, егер Шығыста болса ондай адамның зираты тұрған жер белгілі болар еді. Самыраттың жерленген жері белгісіз болуының себебі оның қайтқан уақыты аса бір аласапыран, жоңғар соғысының апатты кезінде болуынан деген тұжырымға негіз бар. Самыраттың туған жылын мөлшермен 17 ғасырдың 20 жылдары деп қабылдасақ, қайтыс болған уақыты кенжесі Тойтықты 71 жасында көрген деген аңызды ескеріп, 1691 жылдан кейін, яғни, 17 ғасырдың соңы деп болжам жасауға болады.
Самырат ұрпақтарының атақты адамдары
Бұланбай балуан 1765- 1850жж.
Байғозы балуан 2 рет үлкен ұрыста көзге түсіп, қодастың асау бұқасын жығып атағы шыққан, қарсыласы болмай ауыр тас көтеріп, білек күшін көрсететін болған. Зираты Сауыр тауының етегінде Жеменей ауданының Бестерек деген жердегі Шұнақ қыстаулығында.
Омари балуан ақындығымен де жастайынан аты шыққан 1973 ж. Жеңісқан гуңның асында Алтайдын билеушісі Яң Шынсайдың балуаны Шойынқараны жығып, аты шыққан. 1888 жылы Қазақстанда Кендірлік бойында туып, 1947 жылы Жеменей ауданында қайтыс болды.
Байғозының ағасы Нарғозы мен Омаридің ағасы Сақари да атақты балуандар інілеріне жол беріп, балуанға түсуді қойған.
Көтбай ақын 1850-1930 (Зайсан, қырық құдық) Көшкінші ұлы керейдің көрнекті айтыс ақыны болған. Шығармалары: Арқалық батыр қисасы, Кендірлік бес керейдің мекені еді толғауы (1880 жылдары Қытайға ауа көшкенде қоштасу жыры), айырылып қатарымнан кетті сыным – қартайған шағындағы толғауы, Кер толғау – кездейсоқ жағдайлар туралы.
Мошқа әулие. Мошқа Керейбайұлы Көгедай төре, Ажы гүң тұсында жасаған, Жанбайдың немересі, өмір сүрген жері Зайсанның Сауыр тауында Кендірлік өзені бойында Сартерек деген жер. Күзеулік жері « Мошқа түбегі» деп аталады.
Көріпкелдігі, болашакты болжауы 1991 ж « Жунго халық ауыз-ертегілері», «Шыңжаң»томы, «Жеменей төрт топтамасы» кітабінің қиял ғажайып аңыз ертегілері» кітабында Әулиенің қысқаша тарихы мен көріпкелдігі, аңыз әңгімелері енгізілген.
Мошқа Әулие әйеліне оразаның 24 түнінде «Қадыр түн күзетеміз, от басын ыбырсытпай таза ұста, Алланың елшісі Қызыр пайғамбар шапағат нұрын шашады, Құдайдан үмітің барларың тілек тілеп, бір түн ояу отырыңдар деп, балаларына да ескертіп, өзі де атын белдеуге байлап, киімшең отырыпты. Таңға жуық балалар да қалғып-шұлғып, қамшысын таянып отырған Мошекеніңнің де көзі ілініп кетіпті. Ояна келсе таң саз беріп қалған екен. Әулие «Қап, әттеген-ай» деп атына міне сала Айбалтаның асуына қарай шаба жөнеледі. Асуға шыққанда алдынан жылқының түнгі күзетінен құрығын сүйретіп келе жатқан Талдыбай кездеседі.
-жассың ғой жан-жағыңа қарашы, көзіңе не көрінеді?
-Қараштың кезеңінен асып бара жатқан қызылды-жасылды будақтаған бұлт сияқты бір ғажайып нәрсені көрдім.
-ендеше атыңнан түсіп, осы маңайдан із шалшы.
-жаңа туған ботаның ізі секілді із көрдім
– Құдай сені де бекер жаратпаған екен. « Кәрілік жау» деген осы болар, мен Қызыр пайғамбарды бір түн күтіп алуға да жарамадым, маған басқан ізін де, шапағат нұрын да,көрсетпеді. Қызыр пайғамбар Әулиенің артынаң өткен екен.Өзің болсаң ізін, елесін көрдің, өз басыңа да бақ қонар.Бала-шаға ұрпақтарыңа дейін артқы туырлығы ақ болар деген екен.
Осыдан кеін Мошқа Талдыбайды өзіне жақын ұстап, көріпкелдігі мен болжамдарын оған айтып отыратын болыпты.
Өлерінде Талдыбайға өситеінде, үш түн жерлемеңдер, зираттан оңаша мына жерге көміңдер (Қара шоқыда), үш түн қабырімді күзетіңдер деген екен. Бірақ өлгенде үш түн тоспаған, қойғанан кейін күзеткендер үшінші түні ұйқтап кеткенде, қабірі бос қалған екен.