«Алаш айнасы» газеті ел ішінде жиі айтылып, жиі жазылса да, көп адам мән-мағынасын біле бермейтін кейбір сөздерге талдау жасайтын болады. «Анығы – осы» айдары арқылы газетіміздің әр санында мән-мағынасы беймәлім сөздердің түбірі неден шыққаны, халық арасында тез тарап кетуіне не себеп деген сұрақтарға жауап іздемек. Мәселен, қазіргі уақытта қазақ тілінде кірме (парсы және араб тілінен енген) сөздерді айтпағанда, арамызда қазақтың кейбір сөздерінің мағынасын түсіне бермейтін қандастарымыз баршылық. Сондықтан біз бүгінгі санда қазақтың салт-дәстүрі, ұлттық өнерінің бірқатарын тізбектеп шықпақпыз.

ЖАРАПАЗАН — қазақ дала­сында ислам діні берік орын тепкеннен кейін пайда болған тұрмыс-салт жыр­ла­рының бір түрі. Ол ел арасында ораза ұсталатын рамазан айында айты­лады. Кешкілік ауызашар кезінде ауыл­­дың өлең айтуға бейімі бар жас­тары жиы­лып, әр үйдің тұсына келіп жарапазан айтады. Оны ешкім ерсі санамайтын болған, қайта үйден ша­ма-шарықта­ры­на қарай сыйлық алып шығып, жара­пазаншыларды риза етіп жіберетін бол­ған. Жарапазан мәтіні айтыла-айтыла әбден қалыптас­қан жаттанды шумақ­тардан құралады. Мазмұн жағынан оны шартты түрде үш бөлікке бөлуге болады. Ең алдымен жарапазаншы үйді, үй иесін мадақ­таудан бастайды. Одан ислам дінінің шарттарын уағыз­дап, иман­дылыққа шақырып, өсиет айтады. Соңы бата берумен аяқталады. Әрине, айтушы өзінің қабілет-қары­мына орай, жат­тан­­ды мәтіннің қаңқа­сын бұзбай, өз ойы­нан да шумақтар қосып айта береді. Үй иесінің көрсеткен құрмет-сыйына қарай оның жомарт­ты­ғын, шүлендігін марапаттап, алғыс-тілек те айтады. Кейде көңілден шық­паған­дарды қуақы тілмен келекелеп, әзіл-қалжыңға да айналдыратын сәттер болады. Жарапа­занды жоқ-жітік заман­дарда дүние табу кәсібіне айналдыр­ғандар да болған. Деген­мен, жарапа­занның не­гіз­гі мақсаты — ораза айын­да ел көңілін көтере жүріп, ислам дінін наси­хаттау, жұртты шариғатқа, иманға ұйы­ту, береке-бірлікке, ізгілікке шақырудан туған. Оған, әсіресе, жастар мен бала­лар белсенді атсалыса жүріп, өздері де үлгі-өнеге алған. Кеңестік дәуірдегі шектеулердің салдарынан ұмытыла бастаған жарапазан ислам дінінің жан­дануына байланысты қайтадан салтқа еніп келеді. Жарапазан айтуға балалар да араласқан, олар, әрине, үлкендер шы­ғар­ған өлеңдi жаттап айтатын болған.

Астымдағы тана-ды,

Жатайын деп барады.

Құдайдың күнi еңкейiп,

Батайын деп барады,

Қасымдағы бала едi,

Қайтайын деп барады,

– деген жарапазан айтушылар тобында балалардың болатындығын бекiте түседi. А.Байтұрсыновтың «...ораза уақытында балалар, бозбалалар түнде үйдiң тұсында тұрып жарапазан өлеңiн айтады», – деп жазуы да осы­ның дәлелi. Жарапазан айту салты көп­шiлiк жерлерде бүгiнге дейiн сақтал­ған, елдiң кейбiр түкпiрлерiнде бүгiнге дейiн бар және оларды айтушылар негiзiнен балалар болған. Бiрақ бұл кезеңде жаңа текст тумаған, тек бала­лар үлкендерден үйренiп, жаттап алып айтқан. Сондықтан да болар, 1943 жылы шыққан «Бөбек жыры» атты жинақ дәстүрлi жарапазан жырының үлгiлерiн толық қамтыған бiрден-бiр кiтап болып келедi.

Жарапазан айтуға балалардың қатысуынан жыр құрылысының қара­па­йымдылығы, жаттауға жеңiлдiгi, мәтін астарында әсiрелеу элементтерi мен жеңiл әзiл, мысқылдық, ойындық элементтердiң жататындығы да аз әсер етпеген. Балалардың әдет-ғұрып жыр­ла­рына қатынасы, әрине, мұны­мен шектелiп қоймайды. Қай халық өмiрiн­де болмасын, балалар әдет-ғұрып салттарына да қатысты­рыл­ған. Бiрақ балалар бұл ғұрып-салттардың мәнiн терең түсiне бермеген, көпшi­лiгiн әуестiкпен жаттап алған жырла­рын өз түсiнiктерiне, тiл ерек­ше­лiк­те­рiне, ойын аралас өмiрлерiне ың­­ғай­­­лап, өңдеп әндетедi. Мысалы, жарапазан жыр­лары балалар ара­сында ешқашан тұтас күйiнде емес, тек үзiк-үзiк күйiнде ғана, әртүрлi жағдайға байланысты айты­лады.

Құрметті оқырман!

Газетіміздің алдағы сандарында да қазақтың әдет-ғұрып ишараларын бөлім-бөлімімен назарларыңызға ұсынатын боламыз.

Жарияланған сөздерге қатысты айтар ой, қосар пікірлеріңіз бен ұсыныстарыңыз болса, хабарласа жүріңіздер!

Байланыс телефоны: 8 /727/ 3 888 062