Жаңа салық. Қарапайым халық үшін пайдасы мен зияны
Қазақстанда зиянды өнімдерге салық енгізу ұсынылуда. Акциздерге, мөлшерлемелерге және тағы басқаларға. Алкоголь зиянды ма? Салық төлеңіз! Машина зиянды ма? Салық төлеңіз!
Сонымен қатар, шенеуніктер нақты, зиянды емес балама ұсынбады. Өйткені мұндайдың мәні тек біреу ғана болуы мүмкін — қазақстандықтардың әл-ауқатын арттыру.
Бахыт Түменова
“Денсаулық” Ұлттық қауымдастығы жүргізген зерттеу зиянды азайтудың ең қолайлы нұсқасы бизнесті “салауатты, сапалы” тауарлар шығаруға ынталандыру болып табылатынын көрсетті.
Әңгіме ЕАЭО-да жалпы және Қазақстанда ішінара тауарлардың әртүрлі топтарына сараланған салық салуды қолдану туралы болып отыр. Бірінші кезекте инфекциялық емес аурулармен сырқаттанушылықтың көбеюіне әсер ететіндер. Бұл экологиялық емес көлік, алкоголь және темекі. Мұндай бастама денсаулық сақтау министрлігі жүзеге асырып жатқан салауатты өмір салтын қалыптастырудың жаңа тұжырымдамасына сай келеді.
“Адам денсаулығына немесе экологияға зиянды әсері бар тауарларға қатысты адам ағзасына жағымсыз әсер ету дәрежесіне қарай сараланған салық салу (акциз) қолданылуы тиіс”, — деп есептейді “Денсаулық” басшысы Бахыт Түменова. — “Нәтижесі – өндірушілерді зияны аз өнімдерді өндіруге инвестиция салуға ынталандыру, сондай-ақ азаматтардың денсаулығын қорғау аясында мемлекеттік бюджетті толықтыру”.
Зиян көп болса — салық та көп
Қысқаша айтқанда, зерттеушілер зиянды шығарындыларға байланысты іштен жану қозғалтқышы бар автомобильдерге көлік салығын арттыруды ұсынады. Электр көліктеріне салық салмау керек.
Этанол мөлшері жоғары күшті алкогольдің құрамында алкоголі аз өнімдерге қарағанда акцизі жоғары болуы тиіс.
Әрине, қарапайым темекіге де жоғары салық салынуы керек. Ал түтінсіз никотині бар аналогтарға, қоғамшылдардың пікірінше, төмендетілген акциз қолданылуы керек. Негізгі дәлел ретінде “Денсаулық” халықаралық тәжірибені келтіреді. Және, әрине, экологиялық таза емес көлік және зиянды әдеттердің әсерінен ауырғанда азаматтарды емдеуге бюджеттік шығыстар қысқарады.
Мысалы, шетелдік тәжірибеде көлік салығы жанармай құнына кіреді. ЕЭК елдерінде бұл автомобиль қозғалтқышының қуатына байланысты. Шартты түрде, қозғалтқышының көлемі үлкен жаңа жол талғамайтын көлік экологияға өте ескі, бірақ үнемді көлікке қарағанда аз зиян келтіреді.
“Көлік құралдарының иелері үшін ең оңтайлы және әділ болатыны қоршаған ортаға немесе экологиялық көрсеткіштер бойынша келтірілген залалдың көлеміне қарай көлік салығын саралауды бекіту және одан әрі жандандыру болып табылады, – дейді зерттеушілер.
— Бұл тәсіл зиянды азайту тұжырымдамасының принципіне сәйкес келеді. Қазақстанда және ЕАЭО-ның басқа да елдерінде салықты саралау электромобильдерді қоса алғанда, пайдаланылған кезде шығарындыларының зияндылығы төмен автомобильдерді сатып алуға ынталандыратын болады”.
Дәл осындай логика алкоголь мен темекіге қатысты қарастырылуда. Тұтынушылардың бағасы қымбат әсер ету деңгейі күшті алкогольден арзан алкогольсіз сусындарға ауысуы денсаулыққа зиянды азайтады. Бұл жағымсыз әдетінен бас тартуға дайын емес темекі шегушілер арасында бүкіл әлемде танымал болған электронды сигареттерге де осылай. Зияны аз өнімдерді барынша қол жетімді ету – стратегияның мақсаты.
Кешенді тәсіл
Бұл шынымен де қазақстандықтардың денсаулығын мықты етуі мүмкін. Бірақ салауатты өмір салты туралы пікірталастарда көбінесе медициналық тақырыпты қаржылық реттеудің қарсыластары өз дәлелдерін келтіреді.
Басты тұжырым адамның өмір сүру ұзақтығы мен сапасы оның жаман әдеттері мен экологияға ғана емес, сонымен қатар оның өмір салтына да байланысты – физикалық қозғалысына және гастрономиялық қалауларына. Яғни өмір сүру деңгейіне.
Егер Шартты түрде азамат темекі шекпесе және алкоголь ішпесе, бірақ оның табысы оған макарон жесе де аштықтан өлмеуге мүмкіндік берсе, қартайғанда оның алкогольді көп мөлшерде ішетін және жақсы тамақтанатын отандасына қарағанда дені сау болуы екіталай.
“Денсаулық” зерттеуінің таныстырылымындағы қоғамшылдар мен журналистер арасындағы пікірталас барлығының қазақстандықтардың СӨС мәселесінің кешенділігін мойындаумен аяқталды. Яғни, зиянды көлік, алкоголь мен темекі ғана қант диабеті, жүрек-қан тамыры аурулары мен семіздікке әкелмейді
Кез-келген өндіруші өз тауарларын тұтынушылардың ұзақ өмір сүргенін ұнатады. Олар неғұрлым ұзақ өмір сүрсе, соғұрлым ұзақ тұтынады. Тіпті алкоголь мен темекі индустриясы да денсаулыққа зиянды азайтатын жаңа технологияларды енгізуде.
“Денсаулық” сарапшылары өнімнің кез келген түрін сауықтыру технологиялық әдістері бойынша оның қымбаттауына әкелетіндігімен келіседі. Тұтынушыны жоғалтпау үшін олар басқа баптар бойынша шығындарды қысқартады. Мысалы, қызметкерлер қысқартылады немесе олардың нақты жалақысын көлеңкелі етеді. Сондықтан, акциздерді көтеру түріндегі мемлекеттің “тосын сыйы” өндірушілерді өз технологияларын жақсартуға ынталандыруға ұқсамайды.
Мәселенің экономикасы
Сонымен қатар, тұтынушыға танымал, акцизделетін өнімдердің қымбаттауы, тіпті зиянды болса да, әрқашан контрафактінің өсуіне әкеледі. “Құрғақ” заңдарды енгізудің әлемдік тәжірибесін еске түсірсек те жеткілікті. Бағасы мен елдегі адамдардың өмір сүру деңгейін ескере отырып қазақстандықтарды зиянсыз электр көліктеріне отырғызу ұсынысы фактастика тәрізді естіледі
“ЕАЭО елдерінің көлік салығына талдау жасау, жалпы алғанда электр жетекті автомобиль көлігін дамытуды қолдаудың жағымды үрдісі бар екенін көрсетті”, – деп хабарлады “Денсаулық”.
– 2019 жылғы қаңтар-қазан кезеңінде ЕЭО елдеріне 292 электромобиль импортталған, жалпы сомасы 14,86 млн АҚШ долларын құрайды. Армения импортының үлесі 0,7%-ды, Беларусь – 30,8%-ды, Қазақстан – 7,2%-ды, Ресей – 61,3%-ды құрады. Негізінен электромобильдер АҚШ, Қытай, Австрия, Германиядан әкелінеді”.
Бұл статистика Еуразия тұрғындарының көпшілігі үшін “зиянсыз” машиналар қол жетімді емес екендігінің айқын мысалы емес пе? Өйткені, қалалардағы ескі автокөлік паркі азаматтардың раритетті шексіз ұнататындығына байланысты емес. Адамдарды жаңа автомобильдерді тіпті бөліп төлеуге немесе несиеге сатып алуға ынталандыру әрекеттеріне қарамастан, ескі көлік иелерінің сатып алу қабілеті өспейді. Оларда бар нәрсеге салықты арттыру – жаңа машинаны сатып алу мүмкіндігі тіптен төмендетеді.
Яғни, СӨС мәселесінің экономикасы бәрібір тұтынушының өмір сүру деңгейінің төмендігіне тіреледі.
Сондықтан фискалдық шараларды қатаңдатудың кез-келген бастамасы “Сізге қамқорлық жасауға кедергі келтірмеңіздер” деген жаттанды ұранға айналмауы керек. Мысалы, Қазақстанда темекі шегуге қарсы күрес сәтсіз аяқталды. Өйткені темекі үнемі қымбаттауда, ал науқан жүргізілген жылдарда азайған темекі шегушілер саны 1%-дан сәл ғана асады
