Индустрияландыру Қазақстанның дамуына қалай әсер етті?

Қазақстан экономикасын ауқымды әртараптандыру жаһандық экономикалық дағдарыс жағдайларында елдің өндірістік және өнеркәсіптік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге ықпал етті.

Қазақстанды индустрияландырудың ең алғашқы қарлығашы Түркістан–Сібір темір жолы болды. Индустриаландыру жылдарында Қарағанды-Балқаш, Гурьев –Доссор, Ақмола-Қарағанды, Жарық-Жезқазған, Рубцовка-Риддер темір жолдары салынды. Өлкені индустрияландыру барысында кеңес үкіметі түрлі-түсті металлургия, көмір және мұнай өндіріс орындары мен теміржол саласын одан әрі өркендету міндеттерін қойды. Осыған байланысты жаңа өндіріс орындарын салу және жұмыс істеп тұрған өндіріс орындарын қайта құру үшін тек 1933-34 жылдары 566,6 млн сом қаржы бөлінді. Оның бестен төрті ауыр индустрияны дамытуға жұмсалды. Олардың ішінде Қарағанды шахталары, Шымкент қорғасын және Балхаш мыс қорыту зауыттары, Ақтөбе химия комбинаты болды. Екінші бесжылдық кезінде республикада Қарағанды көмір бассейні мен Балқаш мыс қорыту комбинатын салу жоспарланды. Республиканың сол кездегі экономикалық ресурстары мұндай күрделі құрлыстарды салуға мүмкіндік бермейтін еді. Алайда соған қарамастан Кеңес үкіметі бұл құрылыстарды тез аяқтау міндетін қойды. Қарағанды көмір өндіріс орындарын да тез қарқынмен дамыту қажет болды. Себебі түрлі-түсті метал өндіру саласын тез дамыту барысы елде көмір өнімдеріне деген сұранысты ұлғайтты. Ал сол кездегі елдегі көмір өндіріс орындары сұранысты қамтамасыз ете алмады. Осыған байланысты большевиктер төтенше жағдайда Қарағанды көмір өндірісінің бар мүмкіндіктерін жұмылдыруға тырысты. Қазақстанды индустриаландыру барысында Текелі полиметалл және Жезқазған мыс қорыту комбинаттары, Өскемен қорғасын-мырыш зауыттары салына бастады. 1933 жылы ақпан айында Шымкент қорғасын зауытының алғашқы пеші жұмыс істеді. Бұлар Қазақстанда ғана емес бүкіл ел көлеміндегі түрлі-түсті металдардарды өндіруші өте ірі өндіріс орындары болды. 1939 жылы Шымкент зауыты бүкіл Одақтағы қорытылған қорғасынның 73,9 процентін берді. Балқаш мыс қорыту зауыты республикадағы қорытылған мыстың 51 процентін берді. Осының бәрі Қазақстанды түрлі-түсті металдар шығарудан одақ көлемінде 2 орынға шығарды. Мұнай өндірісінен де Қазақстан алдыңғы орынға шықты. 1940 жылы мұнай өндірудің көлемі 700 мың тоннаға жетті. Мұнай өндіруден Қазақстан Одақ көлемінде 3 орынға шықты. Эмбі мұнай орны игерілді. Сағыз және Құлсары мұнай орындары ашылды. Қазақстанда химия өндірісі қалыптасты. 1933 жылы қарашада Ақтөбе химия комбинаты мен Аралсульфат комбинаты да іске қосылды. 1928-1940 жж. темір жолдардың өсуі 50 процентке артып, оның ұзындығы 6581 км. жетті. Қазақстан 20-жылдардың аяғы мен 30 жылдары, өте қысқа мерзімде аграрлы елден индустриялы елге айналды. Большевиктер өлкені индустрияландыруды өте жоғарғы қарқынмен жүргізді. Мысалы: Одақ көлемінде мұнай өндіру 1926-1940 жж. 3 есе көбейсе, Қазақстанда - 5,9 есе көбейді; көмір өндіру Одақ бойынша 5,7 есе артса, Қазақстанда ол 77,4 есеге артқан; электр қуатын өндіру Одақ көлемінде 23,7 есе артса, Қазақстанда–486 есе артқан, яғни одақтық көлемнен 20 еседен артық болған; темір жолдар салу Одақ бойынша 1,4 есеге, ал Қазақстанда –3,1 есеге артқан. Қазақстанда индустрияландырудың өте кең көлемде және жоғарғы қарқында жүзеге асырылуы инженер-техникалық маман кадрларды қажет етті. Әсіресе, 1933-1934 жылдары өндіріс орындары мен ауыл шаруашылығы жаңа құрал-саймандармен, машиналармен қамтамасыз етілді. Оларды игеру үшін маман кадрлар қажет болды. Бұл мәселені шешу үшін қысқа мерзімді курстар, фабрика-зауыт мектептері, техникалық минимум кружоктары ашылды. Өнеркәсіп орындары шоғырланған қалаларда орта мамандандырылған оқу орындары ашылды. Жоғары дәрежедегі маман кадрларды даярлау үшін республикада Қазақ мемлекеттік университеті, Тау-металлургия институты сияқты алғашқы жоғары оқу орындары ашылды. 1933-1937 жылдары жоғары оқу орындары мен техникумдар 13 мың маман кадрларды даярлады. Сонымен қатар республиканың өндіріс орындары үшін маман кадрларды Рессейдің орталық аудандарындағы жоғары оқу орындарында даярлады. Алайда айта кететін бір жәй, Кеңес үкіметі өте күрделі инженер-техникалық маман кадрлар даярлайтын жоғары оқу орындарын республикада ашпады. Бұл мәселеде республика орталыққа тәуелді болды. Қазақстанда өндірілген шикізаттарды өңдейтін өндіріс орындары салынбады. Өлкені индустрияландыру барысында өнеркәсіп өндірісінің жүрегі болып саналатын машина жасау бағыты, оның мынадай жетекші салалары: станок жасау, автомобиль шығару, трактор, ауыл шаруашылығы машиналарын жасау мүлде қамтылмады. Республиканы индустрияландыру тек шикізаттық бағытта болды. Осындай сипатта жүргізілген өлкені индустрияландыру саясатының қазақ халқы үшін зардабы өте күрделі болды. Біріншіден, өлкенің экономикалық дәстүрі толық өзгерді, өнеркәсіп саласының өркендетілуі ауыл шаруашылығы өнімдеріне қарағанда өнеркәсіп өнімдері үлесінің көбейюіне әкелді. Екіншіден, қала халқы санының артуына, қалалардың урбанизациялануы мен күшеюіне әкелді. Қала халқының жартысы дерлік (47,5 %) 50 мыңнан астам халқы бар қалаларда жинақталды. 1928-1939 жж. Қазақстан қалалары тұрғындарының санының көші-қонымның нәтижесіндегі механикалық өсуі 1,8 млн адамнан асты. Үшіншіден, көші-қонымның нәтижесінде демографиялық өзгерістер болды, яғни Қазақстан көп ұлтты республикаға айналды. Большевиктер өлкеге жұмысқа басқа ұлттардың алдыңғы қатарлы өкілдерін әкелді деуге болмайды. Себебі кеңес үкіметі әртүрлі қылмысы үшін сотталып, түрмеде отырғандардың еңбегін арзан жұмыс күші ретінде пайдаланды. Сонымен қатар индустрияландыру саясаты республикада жергілікті ұлт өкілдерінің санының азаюына да әсер етті. Төртіншіден, индустрияландыру саясаты нәтижесінде өлкедегі ұлтаралық қарым-қатынас шиеленісті. Оның себебі Орталықтан әкелінген европалық ұлт өкілдерінен шыққан партия, кеңес қызметкерлері мен жұмысшылар қазақ қызметкерлері мен жұмысшыларына менмендікпен жоғарыдан қарады. Мұндай көзқарас туралы фактілерді құжаттардан көруге болады. Большевиктер, сонымен қатар ірі өндіріс орындарынның басшылығына жергілікті ұлт өкілдерін жібермеуге тырысты. Орталық үкіметтің нұсқауын бұлжытпай орындайтын адамдарды орталықтан жіберіп отырды. Қорыта айтқанда, большевиктер индустрияландыру саясатын жүзеге асыру нәтижесінде өлкенің экономикалық даму үрдісіне толық өзгеріс әкелді. Бұрынғы кезеңде жетекші орында болған ауыл шаруашылығы, әсіресе, көшпелі мал шаруашылығы және оның өнімдері әрі қарай дамытылмай, дағдарысқа ұшырады. Оның себебі большевиктік саяси басқару жүйесі өлкенің экономикалық дамуының бағытын өзгертті, яғни халық шаруашылығының жетекші саласы етіп өнеркәсіп өндірісін белгіледі және оның қарқынын жеделдетті. Кеңес үкіметі экономикалық дамудың объективті заңдылықтарын мүлде жоққа шығарды. Халық шаруашылығының барлық саласы әкімшіл-әміршіл большевиктік басқару әдісіне бағынышты болды. Өлкенің бұл кездегі өнеркәсіп өндірісінің дамуы шын мәніндегі индустриялық даму жолымен жүргізілмеді. Кеңес өкіметі республиканы тек шикізат көзі етіп пайдаланды. Сөйтіп, большевиктер патшалық Ресейдің өлкені экономикалық тұрғыдан отарлау саясатын одан әрі жалғастырды.
Бүгінгі таңда индустрияландырудың бірінші бесжылдығының басты жетістіктерінің бірі қажетті заңнамалық база жасауға қол жеткізілгенін атап өтуге болады. Оны іске асырудың бірінші кезеңінде 50-ден астам заң әзірленіп, түзетулер енгізілген, 3 жаңа заң қабылданған. 

Индустрияландырудың бірінші бесжылдығының қорытындылары
5 жыл ішінде өңдеуші секторға жалпы тікелей шетелдік инвестициялардың 17,6 млрд АҚШ доллары тартылған. Инфрақұрылымдық мәселелердің көпшілігі шешілді. Бизнесті қолдау үшін (ШОБ, экспорттаушылар, инвесторлар) арнайы бағдарламалар әзірленді.
Қазақстанда жаңа индустриялық база пайда болды, ол еліміздің көптеген өңірлерінде өнімді жұмыспен қамтуды және экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз етті. Өңдеу саласының 26 жаңа секторы пайда болды. Экспортталатын өнім номенклатурасы 777-ден 824 тауарға дейін көбейген.
2015 жыл – индустрияландырудың екінші бесжылдығының бастауы
2015 жылы индустрияландырудың екінші бесжылдығы басталды (2015-2019 жылдарға арналған ИИДМБ). Өткен жылы Индустрияландыру картасы аясында 815 млрд теңге сомасына 128 жоба енгізілген, 10 мыңнан астам жұмыс орны ашылған.
2016 жылға арналған индустрияландыру
Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес, ИИДМБ өзектендіру жүргізілді. Бағдарламаны түзету кезінде Дүниежүзілік банктің, жетекші шетелдік сарапшылардың ұсынымдары мен жаһандық трендтер ескерілді.
Биылғы жылы осы бағдарлама бойынша үлкен жұмыс атқарылғанын атап өту қажет. 2016 жылғы 10 ай ішінде 179,2 млрд теңге сомасына 63 жоба енгізілген, 4,8 мыңнан астам тұрақты жұмыс орны ашылған.
Индустрияландыру бойынша жүргізіліп жатқан жұмыс есебінен өңдеу өнеркәсібінің құрылымы өзгерді. Металлургия мен тамақ өнеркәсібінің күшті салаларына қосымша жаңа, динамикалық дамып келе жатқан салалар пайда болды.
2016 жылғы 6 желтоқсанда Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Индустрияландыру күні аясында 23 ауқымды өндірісті іске қосты.
Қазіргі уақытта индустрияландырудың екінші бесжылдығы аясында 11 трл теңге сомасына 400-ге жуық жоба іске асырылу кезеңінде.
Индустрияландыру бағдарламасын іске асыру жылдары ішінде 4 трлн теңге сомасына 961 жоба енгізіліп, 90,6 мың тұрақты жұмыс орны ашылды.
Индустриялық-инновациялық дамытудың мемлекеттік бағдарламасы көптеген өңірлердің индустриялық дамуына серпін бергенін атап өту қажет. Астана қаласында өңдеу өнеркәсібі көлемінің жартысынан астамы (56,5%), Ақмола және Маңғыстау облыстарында 40%-дан астамы (сәйкесінше 44,7%, 44,1%) Индустрияландыру картасының жобаларына шығарылған. Қостанай, Павлодар, Оңтүстік Қазақстан облыстарында – барлық көлемнің төрттен бір бөлігі (сәйкесінше 31,3%, 28,6%, 22,3%).
Мемлекет басшысы күрделі мемлекеттік қолдауға сүйенетін ауқымды индустрияландыру Қазақстанды дамыған елдердің қатарына шығаратынын, әлеуметтік мәселелерді шешіп, халықтың өмір сүру деңгейін көтере алатынын атап өтті.  

Алаш айнасы