«ҚазСаттың» неліктен жоғалып кеткенін ешкім білмейді

Озат Түйенбаев, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ жанындағы Инженерлік бейімдегі зертхана маманы, физика оқытушысы:

– Студенттерге жоғарғы тех­но­логиялар саласында сабақ беріп, микрочип, ақпараттық тех­нологиялар, сымсыз бай­ланыс технологиясын үйретесіз. Өн­діріс саласында нақты тәжі­рибеңіз бар ма?
– Мен өмір бойы өндірісте жүр­ген адаммын. Сабақ берумен айналысып жүргеніме бар болғаны бір-екі жыл болды. Тіпті ғылыми атағым да жоқ. Ондаған зауыттың қабырғасында жұмыс жасадым. Соңғы бес жылда «Қазғарыш сапары» Ұлттық компаниясында, Ғарышты зерттеулер институтында ғылыми қыз­мет­ші болдым. Ал студенттерге сабақ берумен айналысқаным – осы бірнеше жылдың ай­на­ласы ғана. Қысқасы, еліміздегі жоғары тех­нологияны қажет ететін мекемелердің біразында еңбек еттім.
– Соның бәрін неге тастап кеттіңіз?
– Бұған екі себеп болды. Сол зауыттарда қызмет етіп жүргенімде бізге әртүрлі оқу орындарынан тәжірибеден өту үшін студенттер келеді. Сол жастар заманауи тех­­нологияны көрген кезде аспаннан түскендей ештеңе түсінбей, қарап тұратын еді. Сонда бұлар оқу орны қабырғасында не оқиды деп мен таңғаламын. Бір қолым босағанда бір-екі оқу орнын арнайы ара­лап, байқап қайтпақ ойым болған. Бірақ сәті түспей жүрді. Бір күні мен «Қаз­ға­рыштан» жұмыстан қуылдым. Оған менің кәсібилігім немесе білімім себеп болған жоқ. Басқадай түсініспеушіліктер болды. Ресей­лік мамандар мені тым талапшылсың деп ығыстырып, ақыры өз дегендеріне жет­ті.
– Құпия болмаса ол қандай талап?
– Құпия емес. Біріншіден, менің талап­та­рым жеке басыма қатысты емес. Мен ресейлік мамандарға еліміздің мүддесі үшін әртүрлі талаптар қойдым.
– Мысалы?
– Мысалы, алғашқы «ҚазСат» спутнигі жоғалып кеткенін бәріміз білеміз. Бірақ не үшін жоғалып кеткенін ешкім білмейді. Оның себебі неде? Себебі оны ресейлік мамандар жасады, не жасағанын, қалай басқарғанын, қателік қайдан кеткенін біздің мамандар білмейді. Білмейтін себе­бі оны құрастыру кезінде бақылаушы ретінде жіберілген жоқ. Екінші «ҚазСат-ты» жасау жоспарға алына бастаған кезде мен сол олқылықтардың орнын толтыруды ойладым. Екінші «ҚазСат-ты» француздар мен орыстар жасайды. Соны құрастыру барысын қазақстандық мамандар бақы­лау­ға міндетті деген талапты енгізгім келді. Әртүрлі жиналыстарда осы пікірді жиі айтып жүрдім. Ақыры не керек, бұл сөзім өзіме таяқ болып тиді. Біз тапсырыс беруші ел ретінде өзіміз жасатып отырған құралға толық ие болу үшін не қажет деген сауалды күн тәртібіне қойып, соған жеті-сегіз бө­лім­­нен тұратын ақпараттық бағдар­ла­малық талап жазып бердім. Қарапайым тү­сін­­дірсек, көлігіңді жөндетуге барсаң қа­рап тұруға қақың бар ғой. Бұл да – сол сияқты қарапайым талап. Бірақ ол орыс­тарға жақпады.
– Сонымен жоғары оқу орын­да­ры­ның оқу бағдарламасына қа­на­ғат­тандыңыз ба, жоғарғы тех­но­ло­гия­ларды үйретуде заманға сай ма?
– Бәленің бәрі – осыда. Қазіргі Қазақ­стандағы жоғары оқу орындарының физика пәні бойынша оқулықтары осыдан 20, 30 жыл бұрынғы дүниелерді оқытады. Менің осыған көңілім толмайды. Кез келген оқу орнының, тіпті беткеұстар деп жүрген білім беру мекемелерінің үйретіп жүргені – ескі ғылыми жаңалықтар. Қазіргі техно­логия бұрынғыдай емес, мик­ро­деңгейдегі құрылғылар. Оларға салмағы жар­ты тоннаны құрайтын байланыс құрал­дарының жүйесін үйретудің не қажеті бар? Екеуінің айырмашылығы – арба мен «мер­се­дестің» деңгейіндей. Өзіміз жұмысқа «мерседеспен» келіп студенттерге арбаның құрылысын үйретсек, оның несі білім, оның несі ғылым? «Көлік дегеніміз дөң­ге­лектен тұрады, дөңгелек домалақ болып табылады» деп үйретуің дұрыс па? Қожа­насырлық қой.
Көшеде сүт сатып тұрған, айран сатып тұрған адам пайдалану мерзімі өтіп кеткен өнімді сатса ол айыппұл төлеуге міндетті. Жиырма-отыз жыл бұрынғы технологияны сабақ деп үйретіп отырған адамның қыл­мы­сы да осымен бірдей. Техникалық ғы­лым үшін 20 жылың былай тұрсын, жарты жылдың өзі – көп уақыт. Жарты жыл ішінде әлемдік технологиялар саласында талай жаңалық ашылады. Олар әлі күнге дейін ке­ңестік заманның негіздерін оқиды. Со­дан бір күні қолым босағанда оқу орын­дарға барып не оқып жатқандарын көрмек болдым.
– Ал жарайды, солай-ақ болсын. Енді студенттерге заманауи білім бе­руге не кедергі? Білікті ұстаздар жетіс­пей жатыр ма? Оқулық жетіспей жатыр ма?
– Білім министрлігінде Мемлекеттік білім беру стандарты бар. Сабақ беруші ұстаз­дар ол стандарттан олай-бұлай ауыт­қымауы керек екен. Бұл құжатта «Мұғалім оқу бағдарламасын 20 пайызға өзгертуге құқы бар» деп жазылған. Міне, осы талап кедергі болып отыр дер едім. Білім министрлігінің өзі заманауи жаңалықтарға ілесіп отыруға толық қабілетсіз әлде құ­лық­сыз дер едім. Әсілі, мұғалім заманауи жаңалықтарды оқу бағдарламасына енгізіп отыруға құқылы емес, міндетті болу керек еді. Білім министрлігі құлық таныт­паған соң оқытушылар қайдан ізденсін? Жоғары технологияларды мұғалімдердің өздері түсінбейді, жоғарыдан талап бол­ма­ған соң ізденбейді. Солар бекітіп берген бағдарламаны ғана пайдаланады. Ал олар­дың бағдарламасы осыдан 20 жыл бұ­рынғы кеңестік заманның технологиясын үйретеді.
Екінші мәселе, әрине, жалақыға келіп тіреледі. Мен жеке басым, ақшаға көп тәуел­сіз адам болған соң, оның үстіне жастарға бірдеңе үйретуге ерекше құлықты болған соң ғана ҚазҰУ-де жүрмін. Жоғары технологиядан хабары бар адам мұндай айлыққа байланып жүрмейді. Оған жүз пайыз кепілдік беремін. Бұл саладағы мамандар шетелге шықса, қырып ақша табады. Ал біз оларды сантехникпен бірдей жалақыға байлағымыз келеді. Мен айтар едім, ЖОО-да сабақ беріп жүрген әр саладағы мұғалімдердің бағасы әртүрлі болуы керек. Әрбірінің жалақысы нарық­тағы сол мамандықтың иелері алып жүрген жалақыға сай болуы қажет. Мұғалімге сан­тех­никтің ақшасын төлеп, ғарыштық тех­но­логияларды түсіндіріп бер деп талап ету ақымақтық қой.
– Сіз енді заманымызға сай тех­но­логиялардың іш құрылысын түсінетін адам­сыз. Осыны студенттеріңізге бере алып жатырсыз ба?
– Жастар өте алғыр. Менің кейбір сту­дент­терімнің білгені көптеген мұғалім­дер­дің, тіпті профессорлардың білгенінен артық дер едім. Олардың теориясы мен практикасы қатар дамып келеді. Сымсыз байланыс жүйесін әрбір физик түсіне бер­мей­ді. Ал менің студенттерім өздері неше түрлі құрылғылар, ұялы телефондар, компьютерлер құрастырып жатыр. Олар әлемдік техника нарығының авангардына айналған Aрple, Samsung компания­ла­рының өнімдерінің жұмыс жасау функция­ларын түсінеді. Түсініп қана қоймайды, өздері де жасап жатыр. Жақында студент­тер­ді былай қойғанда, бізден тәжірибе жи­нақтайтын мектеп оқушылары он екі вольт­тық аккумулятормен жұмыс жа­сайтын компьютер жасап шықты. Бұған қа­лай қарайсыз? Жуырда бір студентім осы тақырыпта диссертация қорғап, сол бо­йынша өздері сабақ бере бастады. Қа­зіргі әлем планшетке көшіп жатыр. Кеңестік за­манды айтпағанда, 2008-2009 жылғы ақ­параттық құрылғылардың өзі қазір ескіріп кетті. Қазір одан екі есе кіші, екі есе тиімді құрылғылар шығып үлгерді. Осындай заманда кеңестік дәуірдің құрыл­ғыларын оқытуға құқы жоқ деп есептеймін.
Жастар өте зерек. Үйретсең алып кетеді. Екі-үш жыл ғана білім алып, әлемдік микроқұрылғыларды түсініп, халықаралық жарыстарға қатысып, гранттарды ұтып жатқан балалар бар. Мысалы, менің өз ұлым қазір АҚШ-тағы NASA-ның бір жобасында жұмыс жасап жатыр. Ұлымды және оның ізденімпаз достарын жуырда Google компаниясы жұмысқа шақырды. Бірақ мен ұлыма шетелде жүрмеңдер, елге қызмет етесіңдер деп талап қойдым. Бізде қазір қара жұмыс мамандары, сантехник, дәнекерлеушілерді көп дайындау керек деген пікір айтылып жатыр. Бізге ақылы асқан, мың адамға ие бола алатын ин­женер дайындау керек. Ал қара жұмыс­кер­лер өздігінен пайда болады. Егер әлемнің алдына ұмтылмаса, өмір бойы артында жүре береміз. Еш уақытта қуып жете алмаймыз.