Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ, Қазақстан Жазушылар одағы Шығыс Қазақстан облыстық филиалының төрағасы, жазушы, ақын:

– Шығыс Қазақстандағы тарихы тереңнен тамыр алатын қос басылым – облыстық «Дидар» мен «Рудный Алтай»  газеттерінің «Шығыс-Ақпарат» медиахолдин­гіне қарайтынын білеміз. Өңірдегі оқырмандар тарапынан қос газеттің аталған медиахолдингтің құрамына енгеннен кейін мазмұны мен безендірілуі көп өзгерді, «іздеп жүріп оқитын болдық» деген пікірлерді жиі естіп жүрміз...

– 2009 жылдан бастап өңірдегі оқыр­ман талабын ескере отырып, ең әуелі газет­тердің мазмұны мен безендірілуіне мән беріп, жұмысты осы тараптан бастағаным рас. «Дидар» мен «Рудный Алтай» газеттері 2010 жылдың қараша айына дейін ақ-қара түсті форматта (А2 үлгісінде) аптасына үш рет алты және сегіз беттерден жарық көріп келген болатын. Бұдан кейін екі газет толық­тай түрлі-түсті басылымға айналды. Өйткені өзіміздің баспаханаға жаңа баспа машина­ларын алдық. Осы жылдан бастап қос газеттің де ауқымын кеңейтіп, беттер санын 24, 32-ге дейін көбейтіп, аптасына үш рет шығатын нөмірлердің біреуін етжеңді (яғни, толстушка) үлгісінде шығарып келе­міз. Қос газеттің беттерін көбейтіп, түрлі-түсті үлгіде шығара бастағаннан кейін оқырмандардың қызығушылығы арта түскенін аңғардық. Бүгінде «Дидар» мен «Рудный Алтай» газеттері тек өңірдегі оқыр­манның ғана емес, республиканың біраз бөлігіндегі оқырманның талабын қанағат­тандырып отыр десек, артық айтпаған бо­лар­мын. Биыл жыл соңына дейін облыстағы барлық аудандық газеттер «Шығыс-Ақпараттың» құрамына кіретін болады. Ендігі міндет – сол басылымдарды қазіргі заманға сай етіп, жаңа форматта шығару.            

– Білуімізше, «Altaynews.kz» ақпараттық порталы облыстағы қазақ тілінде ақпарат тарататын тұңғыш сайт екен.

– Бұл ақпараттық портал тек аймағы­мыздағы қазақ тіліндегі тұңғыш сайт қана емес, орыс тілінде де ақпарат таратады. Осы айдың 30 қазанында құрылғанына екі жыл толатын сайтты бүгінде айына 80 мыңға жуық адам пайдаланады. Сайтқа кірушілердің белсенді түрде пікір қалдыруы аталған интернет-порталдың үлкен сұра­ныс­қа ие болып отырғандығын тағы бір дәлелдейді. Жаңалықтардың сәт сайын жаңарып отыруы жобаның интерактивті статусын көрсетеді. Сайт қарыштап дамып келеді, жуықта бейнематериалдарды пай­да­лана отырып, жаңа блоктар іске қосылды.

Бүгінде «Алтайньюс» ақпараттық интер­нет-порталында жариялағаннан ақпарат­тарды тек өңірдегі бұқаралық ақ­парат құ­рал­дары ғана емес, республикалық ба­сы­лымдар, телеарналар мен сайттар пайдаланып жүр. Ақпараттық портал құрылғанына әлі екі жылға толар-толмас уақыт ішінде еліміздегі интернет-ресурс­тардың арасында ең көп оқылатын алғаш­қы елуліктің ішінде болды. Бүгінгі күні пор­тал­дың ғаламтордағы ақпарат айдынында өзіндік орны бар. Сайт соңғы рейтинг бо­йынша «Жаңалықтар және БАҚ» категория­сында еліміздегі ең көп оқылатын 20 сайт­тың қатарына еніпті.

Сайттың тек қазақ тіліндегі нұсқасында ғана 20-ға жуық айдар бар. Олар әртүрлі саланы қамтиды. Әсіресе, «Ел жаңалық­тары», «Ұзынқұлақ», «Естімеген елде көп», «Сұрақ-жауап», «Мөлтек сыр» атты айдар­лар оқырман қауымның  үлкен сұранысына ие. 

– Өскеменде жатып «Отүкен» деген әдеби журнал шығарыпсыз. Рухани басылымдар кең таралмай жатқан кезде тағы бір әдеби журнал шығару қаншалықты қажет болды?        

– Периферияда жатқан ақын-жазушы­лар қазір өздерін далада қалғандай сезі­неді. Ешкімге керек болмай қалдық деп наз айтады. Әр облыста әдеби журнал шығып жатса, қаламгерлер бір серпіліп қалар еді, өздерін далада қалғандай сезінбес еді. Мейлі, тіпті таралымы 200-ақ дана болсын, журнал талғамға сай, сауатты шығып жатса, ешқандай артықтығы жоқ. Мұндай журнал­дардың төңірегінен қаламгерлер бірін-бірі тауып алады, бірін-бірі танитын болады, жастар көркем әдебиетке қызығады. Содан соң әдеби сайттардың да есігі авторларға ашық болса дейміз. Ғаламтордағы бай­ланыс та күшеюі керек, өйткені... қазіргі қазақ әдебиетін оқып жатқан ешкім жоқ. Баяғы қалың оқырман тағы жоқ. Кітап тарамайды, тарату жүйесі баяғыда қирап қалған. Оны қайтып орнынан тұрғызайық деп білек сыбанған адам көрінбейді. Мұның бәрі айналып келгенде кітаптың культ болудан қалғанынан. Кітап іздеген адамның қадірі кетіп барады...  Меніңше, біз сияқты халқы тым аз, экономикасы бәсекеге түсе алмайтын елде мемлекеттік кітап тарату жүйесі болуы керек. Біз Ресей немесе Қытай емеспіз кітап нарығын еркін жіберетін. Ал кітап тарамаған соң, көркем әдебиет те тарамайды, тарамаған соң оқылмайды.

– Естуімізше, Жүсіпбек Аймауытұлының алты томдық шығармалар жинағын баспаға әзірлеп жатқан құрастырушылар­дың бірі екенсіз.

– Иә, алты томдықтың бір томын әзірлеп өткіздім. Ол бұған дейін Алматыдағы бір баспадан биыл жеке жинақ болып та жарық көрді. Жүсіпбек Аймауытұлының әңгіме­лері, көркем аудармалары, өлеңдері, мақалалары,  көсемсөз дүниелері – жиыны, жүзге жуық шығармасын тауып, жинақтап қойған болатынмын. Сол архивімде он бес жылға жуық жатты... Бастырып беретін баспа болмады, шығарып беретін демеуші табылмады. Сабақты ине сәтімен деп, биыл жолы болды әйтеуір, жеке жинақ болып та шықты, алты томдығына да кірді. Жалпы, Жүсіпбектің біраз шығармасы жұртшы­лыққа белгісіз. Мәселен, «Қартқожа» романының алғашқы редакциясы сақталып қалған. Бірақ ол Қызылордада 1926 жылы басылып шыққан кітабындағы екінші нұс­қа­сы бойынша 1989 жылы жарық көрді. Кейінгі бес томдық  шығармалар жинағын­да осы, екінші нұсқасы жүр. «Қартқожаның» бірінші редакциясын бүгінгі оқырман білмейді. Қазақтың репрессияға ұшыраған қаламгерлерінің біразының шығармалары толық жинақталып біткен жоқ. Мысалы, Мағжанның «Өңірде» деген өлеңі бар. Советтік, большевиктік өкіметтің қазаққа не әкелгенін, не әзірлеп отырғанын жан-дүниесінің ішкі әсерімен берген тамаша өлең. 1924 жылы жазған. Сол өлең қазіргі, кирилл қарпімен шығып жатқан кітаптары­ның ешқайсысында жоқ. Оқырман білмей­ді. 

– Роман жаздыңыз. Кітап тарамайтын қазіргі заманда роман жанры оқылмай қалады деп қорықпайсыз ба?

– Күні кеше ғана, ХХ ғасырдың 60-жылдарында Еуропа әдебиетіндегі кейбір сыншылар «қазіргі әдеби талаптарға жауап бере алмайтын жанр, оның ішінде роман әдеби форма ретінде өзінің беретінін беріп болды» деп жаназасын шығарып қойған еді. Орыстың Варлам Шаламов секілді жазушылары да ХХ ғасырдың 70-жылдарында осы пікірде болды. Солар айтты екен деп роман жазылмай қалды ма? Жоқ. ХХІ ғасырда да роман Еуропа, Аме­рика, Азия әдебиеттерінде жанр ретінде өзін жойған жоқ. Жойылатын түрі де көрін­бейді. Тіпті испан тілді, ағылшын тілді әде­биетте романистер әлі де көп. Лев Толстой «әдебиеттің көркемдігі енді төмендей бермек, ХХІ ғасырдағы көркем әдебиет телеграф стилінде болады» деп көріпкелдік жасаған. Одан бері не заман өтті, көркем әдебиет әжептәуір өзгеріске түсті,  Толстой айтты екен деп телеграф стиліне дейін құлдырап кетті ме? Жоқ. Рас, mass kulture деңгейіне түсіп кеткен әдеби туындылардан аяқ алып жүре алмайсыз, ал mass kulture шығармалар Толстой заманында да болған.

– Бүгінгі қазақ әдебиетінің дамуы үшін әлем әдебиетімен тығыз байланыс орнату керек деген сөз жиі айтылады...

– Бұл тарапта атқарылатын жұмыс қы­руар. Ол – өз алдына жеке әңгіме. Ал өзге ел, әсіресе Батыс әдебиеті бізді... әлі қабыл­дамайды. Және жақын арада қабылдайды деп ойламаймын да. Біздің біраз қаламгердің шығармалары Батыс тілдеріне аударылып жатса, ағылшын немесе дат әдебиеті, испан немесе норвег әдебиеті біз­ді қабылдады, таныды деген сөз емес. Біз түгіл, мықты аудармашылары бар ресейлік жазушылар Еуропа әдебиетінің босағасы­нан аттай алмай отыр. Әдебиетке жылт еткен бір жаңалық әкеліп жатсаңыз да, төбеңізден қарайды, күмәнмен, меймана­мен қарайды. «Орысша сөйлейтін қытай­лар» деп жүрген біз туралы әңгіме айтып, ауыз ауыртпайды да. Бірақ түптің түбінде Еуропа әдебиетшілерін де мойындатармыз. Ол үшін әуелі сол Батыс әдебиетін түпнұс­қадан аудару бір жүйеге түсуі керек. Қытайдағы секілді. Әйтпесе... түпнұсқадан оқу керек болады.  Қазіргі интеллектуал әдебиетші (оның ішінде ең әуелі жақсы қаламгер болам деген жастар) ағылшын тіліндегі көркем әдебиетті түпнұсқадан танымай, озық әдебиеттің тереңіне бойлай алмайды деп ойлаймын. Бір күні өзін әде­биетші санайтын замандасым «Достоевский мен Толстой бірінің әдеби шығармашы­лықтағы жетістігін бірі көре алмаған, оны айтасыз, тіпті көшеде кездесіп қалғанда, бірімен-бірі амандаспай өте шыққан» деп қарап отыр. Бұл не сөз? Бұл – сыншы дейміз бе, әдебиеттанушы дейміз бе, әдебиетке таласы бар деген біздің қаламгерлеріміздің тым құрығанда орыс әдебиетінің «алтын ғасырын» үстірт біледі деген сөз. Деңгейіміз осындай болса, өзге ел бізді қалай қабыл­дасын...

– Сонда бүгінгі әдебиетке қандай талаптар қойылып отыр деп санайсыз?     

– Әдеби шығармаларға деген талаптар заман өткен сайын, талғам өскен сайын өзгере бермек. Соңғы кезде «қаламгер өз материалын түбегейлі білуі міндетті емес» деген ойды жиі естимін. Жазушы әлгі материалды білгісі келетін, ұққысы келетін оқырманға соның өзінің тілімен әңгімелеп беруі керек дейді. Көрген-білгені оқыр­манның көзқарасынан, дүниетанымынан алыстап кетпегені жөн дейді.  Бұл ойларға жүгінсек, жазушы жазбақ болған материа­лын өте терең білсе, онда ол сол материал­дың ішінде қалып қояды екен-мыс... Жазу­шы оқырманға түсініксіз, тіпті оның көңілін қобалжытатын өзге бір өмірдің сырын жаңа өлшеммен өлшейтін болады, онда оқушы мен қаламгердің арасындағы байланыс үзіліп қалады дейді. Бұл айтқанға құлдық ұрсақ, жазушы аздап турист, аздап әдебиет­ші болуы керек екен. Мұндай турист-қалам­гердің образы – Хемингуэй. Жас күнінде Мадридтегі соғысқа бірер мәрте кіріп шық­са да, ол жазушы-туристің бір үлгісі болып қала бермек... Өйткені соғыс тақырыбын қанша жазса да, Хемингуэй өз шығарма­ларында қанды қасапты әсерлі етіп суреттей алмаған. Жазушы  бақылаушы да, көрермен де емес, ол – өмір драмасының кейіпкері.  Қаламгер кейпіндегі, жазушы рөліндегі емес, драманың бел ортасында жүрген, қатардағы, көрінбейтін кейіпкер. Меніңше, өлеңдегі, лирикадағы құйылып түскен алғашқы нұсқа сезімге қандай бай болса, қандай шын болса, прозадағы алғашқы нұсқа да сондай. «Проза өзінің бойындағы поэзияның арқасында ғана әдебиеттен орын алып отыр» дейді Акутагава. Әрине, көшіріп жазудағы түзетулер, толықтырулар,  қысқартулар болып тұратыны рас. Бірақ туындының екінші редакциясын жазып, яғни толықтырам деп  туындының шынайы әсерін солғындатып алуымыз да мүмкін. Әрине, өнер кухнясында сыр, құпия деген болады. Бұл енді – әр қаламгердің өз құпиясы. Ал XXI ғасырдың медиаиндуст­риясы жастардың дүниетанымын қауырт өзгертіп келе жатыр. Көркем әдебиет те сол медианарықтың бір бағыты болуға айнал­ды. Бұл – бізді ғана емес, өзге елдердің әде­биетшілерін де алаңдатып отырған проблема. Соңғы он бес, жиырма жылда техникалық ғылым мен ақпараттық техно­ло­гияның күрт дамығаны сонша, XXI ға­сыр­дың адамына компьютер, скайп, мо­биль­фон, айпод, смартфон, өзге де супер­функциялы гаджетсіз байланыс жасау «қиын болып қалды». Ақпаратты техноло­гия ықпалының күштілігі сондай, «ғаламтор әдебиеті» деген термин де пайда болыпты... Мұның бәрі көркем әдебиеттің келешегіне әсер етпей қоймайды. Әйткенмен, XIX немесе XX ғасырда әлем әдебиеті қалай дамыды, XXI ғасырда да солай дами бермек. Яғни қазіргі әдебиеттің дамуы саусақпен санарлық кәсіби авторлардың еңбектерімен анықталатын болады.

– Прозаны жазарда шабыт болмайды, тек бап қана болады, деп жазыпты біздің бір жазушы ағамыз. Сіздіңше, қалай, шынымен шабыт жоқ па? 

– Меніңше, шабыт бар. Бірақ көңіл әсері­нің осынау бір ерекше түрі көшеде ойланып келе жатқанда немесе шалқаңнан түсіп, кітап оқып жатқанда емес,  тек жазу процесі кезінде, оның өзінде белгілі бір деңгейге жеткенде келеді деген ойдамын.

– Журналистика жазушылыққа бөгет болады дейді ғой кейбір қаламгерлер...

– «Журналистика оқуға тұрмайды, ал әдебиетті оқымайды» деген екен Оскар Уайльд бірде. Ойнап айтса да, ойындағысын айтқан. Журналистиканың өз плюсы бар. Минусы да жоқ емес... Журналистика сенің бабыңа да, шабытыңа да қарамайды, қуып әкеліп үстел басына отырғызады. Жазуға міндеттейді. Өйткені редакцияға айтылған уақытта материалды өткізуге тиіссің. Жолда келе жатырсың ба, қонақүйде жатырсың ба, кез-келген жағдайда нөмірге жазуға міндеттейді. Мәселен, Габриель Гарсиа Мар­кес айтады, көркем шығармамды жазып болған соң, қолыма қалам алғым келмей, кежегем кейін тартып, екі жыл бойы жазу үстеліне жолағым келмей кетті деп. Көк жалқаудың өзі болдым дейді. Келесі шығармамнан кейін де солай жалғасып келе жатқан соң «қой, бұлай болмас, өзімді-өзім қамшылайын» деп бір нәрсе ойлап таптым дейді. Ойлап тапқаны: Боготода шығатын әлдебір газетпен келісім­шартқа отырыпты. Әр жетінің жұмасы күні әлгі газеттің бір бағанасын толтыруым керек болды, сөйтіп, ешкім сұрамаса да, өз мойныма өзім ажырғы салып, әр жұманың қарсаңында жаңа бір шығарма жазуға отыратын болдым дейді. Сөйтіп, журна­листика менің марғау, керенау тартпауыма себепкер болып, жазуға міндеттеді дейді. Бұл ғана емес, журналистика жазушыны кәдуілгі, дуылдаған өмірден қол үзбеуіне септігін тигізеді. Шын өмірден қол үзіп қалған жазушының бір сарынмен кететініне де мысал жеткілікті. Тек журналистикадағы, публицистикадағы таңдап алған тақыры­бың мен жазу формасы өзіңнің жан дүниең қалағандай болса, болды. 

– Совет кезінде қазақ ақын-жазушыларының мол қаламақы алып, кесек туындыларды дүниеге әкелгенін білеміз (әрине, бәрі болмаса да). Бүгінде қап-қап қаламақының көзден бұл-бұл ұшқаны рас. Сол қаламақы қаламгердің шығармашылығына қаншалықты күш-қуат береді?  Әлде, мықты жазушыға мұның маңызы шамалы ма?   

– «Мен қаламақыға (ақшаға) жазбай­мын, ішкі жан дүнием қажет еткен соң ғана жазу үстеліне отырамын» дейтін жазушылар бар, олардыкі де жөн, ішкі жан дүниең әзір болмаса, мың жерден қаламақы қойылған­мен жақсы шығарма тумайды. Бірақ қаламақы жолға қойылмай, әдеби процесс дами береді деп айту қиын. Голливудтың, шетелдік өзге де ірі кинокомпаниялардың көркем фильмдері неге үздіксіз дамып келеді, өйткені оларға жақсы сценарий ұсына алатын мықты, дарынды сценарий­шілер көп. Олар мол қаламақы алады, өзара бәсекесі өте күшті. Ал енді соларға қаламақы бермей, тегін жазып бер деп көрші, «есің дұрыс па?» деп аяғына отыр­ғыз­бай қуып шықсын... Мол қаламақы болмаса, көркемдігі жоғары, жаңалығы көп шетелдік фильмдердің сценарийлері дү­ниеге келмес еді (әрине, бұл жерде кино­режиссердің де таланты керек, бірақ ол – басқа әңгіме). Неге киносценарийшілер қаламақы алып, ақын мен прозашы алмауы керек? Чехов та, Достоевский де, Джек Лондон да, Хемингуэй де, Фолкнер де, Томас Манн да қаламақыға жазған. Төрт құбыласы түгел граф Толстой да қаламақы­дан бас тартпаған. Рас, ақшасы төленсе де, төленбесе де, жақсы шығармалар дүниеге келе бермек. Өйткенмен қаламақы, әдеби бәйге, өзге де материалдық ынталандыру бәсекені (жақсы мағынасындағы) туғыза­ды, ал оның нәтижесі көркем әдебиеттің дамуына зор ықпал етпек. Генийлер шыға қоймас, бірақ әдеби процестің тоқталмауы­на оң әсерін тигізбек. Совет заманында әдеби шығармашылық жүйе мемлекеттің идеологиялық механизмдерінің бірі болды. Советтік жазушылар одағы әдебиет министр­лігі дәрежесінде болды, одақтың мүшелік билеті бар адамдар біршама жеңілдіктерге ие еді, пәтер алды, мол қаламақы алды, демалыс үйлерінде жатты, т.т. Ол заман қайта оралмас, бірақ әдебиет­ке мемлекет тарапынан оң көзқарас керек екені анық. 

– Бүгін-ертең Алматыда Шығыс Қазақстан облысының күндері өтеді. Оған қандай дайындықпен келіп жатырсыздар?

– Бұл шара аясында бірқатар іс-шара­ларды өткізу жоспарланған. Бүгін облыстың Алматыдағы күндері шеңберінде екі ай­мақ­тың кәсіпкерлерінің қатысуымен бизнес-форум және өнеркәсіп кәсіпорын­дарының көрмесі ұйымдастырылады. Сондай-ақ Астана алаңында ауыл шаруа­шылығы өнімдерінің жәрмеңкесі өткізіліп, 106 сауда нүктесінде бал және панты өнімдері, ет пен сүт, балқарағай жаңғақтары мен басқа тауарлар арзан бағамен саудала­нады. Ертең Ұлттық кітапханада Шығыс Қазақстан облысының әкімі Бердібек Мәшбекұлы Сапарбаев Шығыстан шыққан шығармашылық қауым өкілдерімен кездеседі. Сонымен қатар аймақ басшысы Шығыс Қазақстанның осында оқып жүрген студенттерімен де жүздеседі. Айта кетерлігі, облыстардың Алматыдағы күндерін рес­пуб­ликада алғаш болып Шығыс Қазақстан облысы бастап отыр.

– Әңгімеңізге рахмет.

Алашқа айтар датым...

Қазіргі қазақ әдебиетін оқып жатқан ешкім жоқ. Баяғы қалың оқырман тағы жоқ. Кітап тарамайды, тарату жүйесі баяғыда қирап қалған. Оны қай­тып орнынан тұрғызайық деп білек сыбанған адам көрінбейді. Мұның бәрі айналып келгенде кітаптың культ болудан қалғанынан. Кітап іздеген адамның қадірі кетіп барады...  Меніңше, біз сияқты халқы тым аз елде мемлекеттік кітап тарату жүйесі болуы ке­рек. Біз Ресей немесе Қытай емеспіз кітап нарығын еркін жіберетін. Ал кітап тарамаған соң көркем әдебиет те тарамайды, тарамаған соң оқылмай­ды.

Сөз сарасы

Шетелдік өзге де ірі кинокомпаниялардың көркем фильмдері неге үздіксіз дамып келеді, өйткені оларға жақсы сценарий ұсына алатын мықты, дарынды сценарийшілер көп. Олар мол қаламақы алады, өзара бәсекесі өте күшті. Ал енді соларға қаламақы бермей, тегін жазып бер деп көрші, «есің дұрыс па?» деп аяғына отырғызбай қуып шықсын... Мол қаламақы болмаса, «Бір күні Америкада» немесе «Аватар» секілді  фильмдердің сценарийлері дүниеге келмес еді (әрине, бұл жерде кинорежиссердің де таланты керек, бірақ ол – басқа әңгіме). Неге киносценарийшілер қаламақы алып, ақын мен прозашы алмауы керек? Чехов та, Достоевский де, Джек Лондон да, Хемингуэй де, Фолкнер де, Томас Манн да қаламақыға жазған. Төрт құбыласы түгел граф Толстой да қаламақыдан бас тартпаған. Рас, ақшасы төленсе де, төленбесе де, жақсы шығармалар дүниеге келе бермек. Әйткенмен, қаламақы, әдеби бәйге, өзге де материалдық ынталандыру бәсекені (жақсы мағынасындағы) туғызады, ал оның нәтижесі көркем әдебиеттің дамуына зор ықпал етпек. Генийлер шыға қоймас, бірақ әдеби процестің тоқталмауына оң әсерін тигізбек.