Азаматхан Әміртаев, Қазақстан софтверлік компаниялар қауымдастығының президенті:

– Қазақстан, Ресей және Беларусь Кеден одағын құрғанына үш жылдың жүзі болды. Бұл мәселеге қатысты түрлі пікірлердің айтылып-талқы­ла­нып жатқанына қарамастан, Кеден ода­ғы экономиканың өзіндік заң­дарына сәйкес өмір сүріп жатыр. Бұл орайда сіздің пікіріңіз қандай?

– Қандай да бір уақытша қиын­дықтардың бар екеніне қарамастан, Кеден одағының еліміздің сыртқы экономикалық байланыстарын күшейтіп, экспорттық мүмкіндіктерін арттырғаны даусыз. Жер­гілікті кәсіпкерлер үшін Кеден одағы үш мемлекет аумағында шаруасын дөң­гелетіп, сауда жасауға, инвестиция құюға, еларалық деңгейде бәсекелестікте шың­далуға таптырмас тәжірибе бергені анық.

Әйткенмен, жасыратыны жоқ, Кеден одағы аясындағы кейбір теперіштерге шыдамай, морт сынып жатқандар да бар.

Алдағы уақытта Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше болу отандық бизнес үшін үлкен сын болатыны анық. Кеден одағы аясындағы бәсекелестік болашақта Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше болғанда пайдаға асады деген сенім де жоқ емес.

ДСҰ-ның әлемдік нарыққа біз үшін жол ашатыны анық. Ал үлкен нарыққа мем­лекет пен ұлттық бизнес қол ұстасып бірге енуі тиіс. Сондықтан да мемлекет шағын және орта, ірі кәсіпкерлік өкілдерінің ДСҰ-ға неғұрлым дайындықпен келуіне жағдай жасайды.

Президент Нұрсұлтан Назарбаев «Стра­тегия-2050» Жолдауында: «Біз елі­міздің географиялық басымдығын Еуропа мен Азияның тоғысында орналасқан ел ретінде пайдалана аламыз. Транзиттік әлеует дамудың үлкен перспективаларына ие. Ашықтық пен прагматизм біздің басқа мемлекеттермен саудадағы өзара қатынасымыздың барлық бағыттарына дендей енуі тиіс. Бұл Кеден одағына, ДСҰ-ға және Орталық Азия өңіріне қатысты», – деген болатын.

– Еліміздің Кеден одағына мүше болуы шағын және орта кәсіпкерлікке қалай әсер етті?

– Тәуелсіздіктің 20 жылында бізде нарық экономикасы қалыптасты. Азғана уақыт бұрын кәсіпкерлер аяғын апыл-тапыл басқан жас бала сияқты болса, қазір олар біртіндеп өндіріс орындарын ашып ірілене бастады. Бірақ Кеден одағы алғаш жұмыс істей бастаған кезде ресейлік кәсіп­керлер оларды аздап тықсырғаны рас. Ресейдің нарығы үлкен,  тиісінше кәсіп­кер­лерінің тәжірибесі мол, қуаты күшті. Мы­салы, жарнама саласына жұмсайтын қар­жысы да біздікінен әлдеқайда көп. Кеден одағы құрылғаннан кейін ресейлік компаниялар Қазақстанға келіп, жарна­маға ақша құйып, тауарларын төмен баға­мен сатып, отандық өнім өндірушілерді жергілікті нарықтан шығарып тастауға тырысып жатыр. Бір мысал айтайын. Ал­маты облысында жылу сақтайтын құрылғы шығаратын «Базальт» деген компания бар. Осы зауыт шығаратын өнімнің 85 пайызын біздің компания сатады. Бастапқыда жергілікті нарықта бізге ұқсас өнім сататын компаниялар саусақпен санарлықтай болатын. Ал кейінгі кезде олардың қатары күрт көбейіп кетті. Бәсекелес болғандықтан ресейлік компаниялар ұқсас өнімдерін біздің нарықта төмен бағамен сатып өтімді етуде. Соның нәтижесінде «Базальттың» өнімі өтпегендіктен, зауыт жабылудың аз-ақ алдында тұр. Жергілікті компанияларды нарықтан тықсырып шығарғаннан кейін олар монополиске айналуы әбден мүмкін. «Базальтта» 200 адам жұмыс істейді, егер зауыт жабылса, олар жұмыссыз қалады. Сондықтан біз осы зауытты сақтап қалудың басқалай жолдарын қарастырып жатыр­мыз.

Мәселенің екінші қыры – Кеден ода­ғына кіру туралы саяси шешім қабыл­данғаннан кейін біз оған қарсы тұра алмаймыз. Кәсіпкерлер еш уақытта ағысқа қарсы жүрмейді, себебі ағысқа қарсы жүр­сек, тапқанымыздан айырылып қалуы­мыз мүмкін. Біз оған бейімделуіміз керек.

– Мұндай жағдайда мемлекет кә­сіп­керлерге нақты қандай көмек көр­сете алады?

– Мысалы, Астанада салынып жатқан құрылыс нысандарына қажетті материал­дарды неліктен шетелден әкелуіміз керек? Неге оларды отандық кәсіпорындардан сатып алмасқа? Құрылыс заттарын шыға­ратын зауытымыз бар, осы тауарларды неге сатып алмасқа? Отандық тауар өн­дірушілерді қолдау деген бағдарлама бар. Бірақ оны жүзеге асыруды нақтылап жү­зеге асырса, кәсіпкерлерге жететіндей етіп, жан-жақты ойластырып, нақты көмек көрсету керек.

Кеден одағы орнап, бәсеке өршіген кезде  біз де өз қал-қадірімізше қарекет етіп жатырмыз. Мысалы, Қазақстан-АҚШ арасында шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға байланысты орталық құрдық. Бір жағынан, сауда-саттықта америкалық тәжірибені үйренсек, батыстық техно­логияларды осында алып келсек деген ойымыз бар. Себебі Ресей сауда-саттық технологиясында бізден алда болғанымен, АҚШ пен Еуропадан оза алмайды. Сон­дықтан біз Батыстың озық технологияларын үйреніп, меңгеріп алсақ,  болашақта жер­гілікті нарықтан ресейлік компа­ния­ларды шығарып тастауға шамамыз жетеді. Бірін­шіден, кәсіпкерлік туралы сауатымызды арттыруды мақсат етеміз. Екіншіден, Еуропадан, Америкадан инвестиция тартсақ деген ойымыз бар. Бүгінгі таңда Қазақстан-АҚШ арасындағы шағын және орта кәсіпкерлік саласында бірлескен кәсіпорындар жоқтың қасы. Ал Ресейде олардың саны өте көп. АҚШ – кәсіпкерлік жағынан дамыған ел. Біздегі зауыттар жұмыс істеп үлгірмей жатып, неге жабылып қалады? Өйткені істі бастауға батылдық жеткенімен, оны одан әрі жүргізуге біліктілік жетпейді, тәжірибе аз. Сондықтан да біз батыстық технологияларды үйреніп, білімімізді жетілдіріп, мықты менед­жер­лерді тартуымыз керек. Еуропа мен Амери­кадан зейнеткерлікке шыққан мықты менеджерлерді жұмысқа шақыруға бо­лады ғой? Олар бес жыл, әрі кетсе он жыл ғана жұмыс істеп, еліне қайтады. Есесіне бізге мол тәжірибесін қалдырады. Мы­салы, Жапония ІІ дүниежүзілік соғыс­тан кейін экономикасы құлдыраған мем­лекет болатын. Олар аз уақытта ша­­руа­­­­­шы­лығын қалай жөндеп алды? Америкалық менед­жерлерді, технолог­терді алып келіп, бір­лескен кәсіпорындар ашып, жұмыс істеді. Оңтүстік Кореяны алыңыз. Олар да соңғы үлгідегі, заманауи технологияларды қолға алды. Германия  соғыстан кейін жағдайы өте нашар болғанына қара­мастан, он-он бес жылда ел экономикасын екі аяғына тең тұрғызды. Қазір әлемдегі ең мықты, іргелі экономи­калардың бірі. Сондықтан да бізге мықты технологтер, менеджерлер керек. Әрине, амбицияшыл қазақтар бар, бірақ олар іс тетігін біле ме? Қазақстанда мұнай-газ саласынан түсіп жатқан орасан мол қаражат бар, енді Ел­басы айтып жүрген экономиканы дивер­сификациялау үшін мықты менеджерлерді сырттан шақы­руымыз керек. Өндірісте зауыт ашып тауар шығару бір бөлек те, ол тауарды сату, дүниежүзілік нарықта өз орнын табу, басқа нарықтарды жаулау –  екінші әңгіме. Біз осындай оймен қазақ-америкалық желі құрып отырмыз. Ой-арманымыз – Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту.

– Кеден одағынан қазақ кәсіп­керлері ешқандай пайда көрмеді ме? Мысалы, Ресейдің нарығы он есе үлкен екені белгілі. Сол нарыққа шығудың мүмкіндігі болды ма?

– Біз Ресейдің нарығына шықсақ деп талпындық, көрші елге барып, дүкендер аша бастадық. Бірақ онда нарық әлдеқайда үлкен болғандықтан, бәсеке де күшті. Олардың алпауыттары әлдеқайда озып кеткен, біздің тәжірибеміз олардікімен салыстыруға да келмейді. Біздің елде  төрт қалада: Алматы, Астана, Шымкент, Қарағандыда нарық жақсы дамыған. Кішкентай нарықтан үлкен нарыққа өткенде оларға төтеп беру оңай болмады. Сондықтан біз әлі де білімімізді тереңдетіп, тәжірибемізді күшейтуіміз керек. Жалпы, біз үшін Ресейде жұмыс істеу қиын болса, олар үшін біздің нарыққа бейімделу оңай.

– Қазіргі таңда кәсіпкерлікті дамытуға мемлекет қаншалықты кө­ңіл бөліп отыр деп ойлайсыз?

– Үдемелі индустриялық-иннова­циялық даму бағдарламасы аясында көптеген зауыттар ашылып жатыр, бірақ оның ішінде аз уақыттан соң жабылып қалып жатқандары да бар. Неге? Өйткені ол зауыттарды ашқанда, оның өнімінің қалай, қайда, кімге сатылатындығын ешкім ойламайды. Осыдан бес-алты жыл бұрын Қарағандыда құрт ауруын емдейтін дәрі шығаратын зауыт ашылды. Бірақ көп ұзамай жабылып қалды. Өйткені ол дәріні сатып алушы болмады. Президент шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көңіл бөліп отыр, Үдемелі индустриялық-инно­вациялық даму бағдарламасы бойынша экономикаға мол қаржы құйып жатыр. Бірақ кәсіпкерлік сана-түйсігі өспей қалған орта деңгейлі шенеуніктер үшін қаржы игерілсе болғаны. Ал нарықтың заң­дылығы оған көнбейді, мұнда сұраныс пен ұсыныстың арасалмағы дұрыс болуы шарт. Тағы бір мысал айтайын. Жамбыл облы­сында 33 млрд теңгеге цемент шығаратын зауыт ашылып, көп ұзамай істен шықты. Петропавлда мил­лиардтаған теңгеге биоотын шыға­ратын зауыт ашылды. Бұл, шынды­ғында, тың инновациялық жоба болатын. Ол зауыт неге жабылып қалды? Біріншіден, оның өзіндік құны қымбат болды. Екінші­ден, ол зауыт ашыларда, сауатты маркетин­гілік зерттеу жұмыстары жүргізілмеген. Біз пәленбай миллион доллар жұмсап, осын­дай зауыттың салтанатты түрде тұсаукесерін жасап, өзімізді көрсету үшін аштық па әлде жаңа­дан жұмыс орындарын ұйым­дастырып, нарықтағы сұранысты қам­тамасыз ету үшін аштық па? Ал ол зауыт жабылғаннан кейін соншама ақша қайда кетті? Оның қаншама заманауи құрал-жабдықтары, техноло­гиялары түгел шетелден әкелінген. Оның бәрі керексіз болып, қаңырап қалды. Айта берсек, мұндай мысалдар өте көп. Ал оның себебін мен бір ғана жайттан көре­мін: мемлекеттік бюджеттен экономиканы диверсифика­циялауға бөлініп жатқан ақша кәсіпкер­лердің қолына түсіп жатқан жоқ, оны орта шенеуніктер игеріп жатыр. Мысалы, осы жобаларға бөлінген ақшаның жартысын кәсіпкерлерге берсе, олар сол зауытты ашып, оның жұмысын жолға қойып, жаңадан жұмыс орындарын ұйымдастырар еді, экономиканы ілге­рілетуге адал еңбек етер еді.

Орасан көлемде ақша қарастырылып, мемлекет тарапынан көңіл бөлініп отырғаннан кейін бәрі бірдей нәтижесіз деуге де болмас. Оның ішінде жұмыс істеп жатқан жобалар да бар. Үдемелі индус­триялық-инновациялық бағдарламаның жүзеге асырылуы жайлы тарқатып айтар болсақ, экономикада венчурлы жобалар деген түсінік бар. Ол – тәуекелі басым жобалар. Шенеуніктер мемлекеттік бағдарлама аясындағы көп жобаларға венчурлы инвестиция деп айдар тағып алған. Олардың түсінігі бойынша, 20 шақты венчурлы жобаға инвестиция құйса, соның 19-ы жабылып, біреуі ғана жұмыс істесе болғаны. Сол кәсіпорын басқаларының шығынын жабуы керек. Меніңше, мемлекеттік бюджеттен көп қаражат бөлінгеннен кейін венчурлы инвестиция деген ұғым-түсініктен мүлде бас тарту керек. Біздің нарықта қолға ала­тын, өндіріс ашып, жұмысты жолға қоятын салалар өте көп. Елбасының өзі айтты ғой, бізде пайдаланылатын құрылыс материал­дарының 90 пайызы шетелден әкелінеді екен. Ендеше, неге құрылыс материал­дарын өзімізде шығармасқа? Мысалы, жылу сақтайтын құрылғылар, жылу сақтайтын құралдар, құрылыс қоспалары, кірпішті неге өзіміз шығар­маймыз? Өз нарығымыздағы сұранысты қамтамасыз ететін тауарлар шығаруды қолға алуымыз керек. Меніңше, эконо­миканы диверси­фикациялау үшін Қазақстанның кәсіпкер­лерін қамтамасыз етіп, әр кәсіпкердің істеген ісіне, жұмыс тәжірибесіне, ол бастаған жобалардың нәтижесіне қарап, соған байланысты қаражат бөлсе, үлкен жетістіктерге жетуге болар еді.

Мысалы, бір кезде Түркияда, Америка­да экономиканы диверсификациялау күн тәртібінде тұрған кезі болған. Олар кәсіп­керлердің қолына қаржы беріп, көп мәселенің оң шешімін тапты. Бізде осыған ұқсас «Бизнестің жол картасы» деген бағдарлама бар. Егер сіз зауыт ашсаңыз, осы бағдарлама аясында мемлекет инфра­құрылымын жүргізіп береді, екіншіден, сіз банктен 13 пайыз үстемемен несие алсаңыз, оның 6 пайызын мемлекет мойнына алады да, сіз тек 7 пайызын төлейсіз. Бірақ, шындығында, кәсіпкер үшін 7 пайыздың өзі – өте көп ақша. Кәсіп­орын ашқан адам әуелі бір-екі жыл оның жұмысын жолға қояды, одан соң тағы екі жыл өндірілген өнімді сататын сауда нарығында тұтынушылармен жұмыс істейді, жарнама береді т.с.с. жұмыстармен айналысады. Басқаша айтқанда, алғашқы төрт-бес жылда ол зауыт пайда әкелмейді. Ал банктің үстеме пайызы ай сайын шекесіне тиетін болса, ол қалай жұмыс істемек?

Америкада кәсіпкерлерге берілетін несиенің үстемеақысы 1 пайыздан ас­пайды. Америкалық кәсіпкер серіктестері­міз бар. Олар Қазақстанда 7-8 пайыз үстемеақымен несие берілетінін естігенде таңғалады.

Шын мәнінде, кәсіпкердің жұмыс істегені мемлекетке пайда емес пе? Біріншіден, ол жұмыс орындарын ашады. Екіншіден, ол мемлекетке салық төлейді. Үшіншіден, ішкі нарықты қалыптастыруға үлес қосады.

Мен бұған дейін бірде-бір несие алып көрген емеспін. Өйткені мұндай үстемемен қарыз алып жұмыс жүргізу мүмкін емес. Меніңше, екінші деңгейлі банктер Аме­рикада, Еуропада аз пайызбен ақша алып, үстінен пайыздық мөлшерлеме қосып, біздің кәсіпкерлерге несие береді.

2012 жылы «Ресейдің ең мықты кәсіп­кері» атағын алған Серікбай Бейсекеев деген кәсіпкер бар. Ол жас кәсіпкерлерге «несиеге жоламаңдар» деген кеңес береді. Екіншіден, «ақыл-ойды жұмсайтын кәсіппен айналысқан жөн» дейді. Ал мен өз кәсіп­керлік тәжірибемнен тұжыртып айтар бол­сам, талай азаматтар банктерден несие алып, бизнес ашып, мойнына қарыз іліп жүр. Көбісінің бизнесін банктер алып қойып жатыр. Меніңше, Қазақстанда кәсіп­керлікті дамыту үшін аз пайызды инвестиция керек.

– Болашақта Қазақстан Дүние­жүзілік сауда ұйымына мүше болуға талпынып жүр. Қазақстандық кәсіп­керліктің дамуына осы ұйымға мүше болу қаншалықты көмек болмақ әлде аяғына тұсау бола ма?

– Қазақстанда кәсіпкерліктің дамып келе жатқанына 20 жыл ғана болды. Еуропа елдерінде кәсіпкерлікпен 200, 300 жыл бойы айналысып келеді. Америка – бұрыннан кәсіпкерлер елі. Біз де ой­лануымыз керек. 17 миллион ғана хал­қымыз бар, нарық кішкентай. Ресейдегі нарық бізден он есе үлкен. Жанымызда бір жарым миллиард халқы бар Қытай тұр. Алпауыт елдердің жанында отырмыз. Нарықты дамыту жағынан олармен салыстырғанда, аяғын апыл-тапыл басқан сәби сияқтымыз. Сондықтан бізден көп нәрсені талап етуге болмайтын сияқты. Екінші жағынан, ішкі нарықта ақша көп. Ендеше, қажетті тауарларды, 100 пайыз демей-ақ қояйық, 50 пайызын өзімізде өндіріп, оны өзіміз сатып алсақ, отандық кәсіпкерлікті күшейте алар едік. Кәсіп­керлер күшейсе, олар білімін жетілдіреді, өзін-өзі жетілдіреді, тіл үйренеді. Мысалы, мен шетелдерге барып, түрлі тренингілер­ге қатысамын, тіл үйреніп, ұдайы ізденумен жүремін. Өзімізге қарасты компанияларда кәсібилікті шыңдау тренингілерін өткіземіз. Сауданы қалай жүргізу керек, тауарды қалай таныстыру керек, оның насихатын қалай жасау керек деген мәселелерді үнемі ойланып, тың шешім іздейміз. Экономиканы диверсификациялау үшін өз мамандарымызды дайындап, кәсіп­керлердің ой-пікірін жетілдіріп, білімін арттырып, кәсібилік деңгейін арттырсақ, олар күшейіп алған соң, кез келген нарыққа бұзып-жарып кіріп, экономика­лық интеграцияны дамытуға үлес қосады.

Мемлекет кәсіпкерлікті дамытуға қаржы бөлгенде, оның діттеген жеріне жетуін қамтамасыз ету керек. Футбол ойынын білесіз ғой. Бұл ойында футбол­шылар бар да, төрешілер бар. Мемлекеттік жүйеде кәсіпкерлер футболшылар сияқты да, шенеуніктер төрешілер сияқты. Төре­шілер футбол ойнап кетсе, ойын нәтижесі қалай болады? Сол сияқты шенеуніктер мемлекеттен бөлініп жатқан қыруар қаржыны кәсіпкерлерге дейін жеткізіп, олардың жұмыс істеуіне мүмкіндік беруі керек. Олар өздері қаржыны бөлгізіп, өздері кәсіпорын, зауыт ашып, қаржыны өздері игеріп отыр. Бұдан қандай нәтиже шығатынын көріп отырмыз.

Алашқа айтар датым...

Америкада кәсіпкерлерге берілетін несиенің үстемақысы 1 пайыз­дан аспайды. Америкалық кәсіпкер серіктестеріміз бар. Олар Қазақстанда 7-8 пайыз үстемеақымен несие берілетінін естігенде таңғалады.

Шын мәнінде, кәсіпкердің жұмыс істегені мемлекетке пайда емес пе? Біріншіден, ол жұмыс орнын ашады. Екіншіден, ол мемлекетке салық төлейді. Үшіншіден, ішкі нарықты қалыптастыруға үлес қосады.

Мен бұған дейін бірде-бір несие алып көрген емеспін. Өйткені мұндай үстемемен қарыз алып жұмыс жүргізу мүмкін емес. Меніңше, екінші деңгейлі банктер Америкада, Еуропада аз пайызбен ақша алып, үстіне пайыздық мөлшерлеме қосып, біздің кәсіпкерлерге несие береді.