Қазақты лотереяға қызықтыра аламыз ба?

Спорт және денешынықтыру істері агенттігі Қазақстандағы лотерея нарығын қолға мықтап алмаққа ұмтылады. Сөйтіп, агенттік лотерея нарығы арқылы қазақтың құлқынын оятпақ. Дәп осыны көздейтін «Лотерея және лотерея қызметі туралы» арнайы заң жобасын кеше Спорт агенттігінің төрағасы Ерлан Қожағапанов мәжілісмендерге таныстырған болатын. Сиясы кеппеген құжатты ақтарып, төңкерген депутаттар біраз шикілікке тап болды. Тіпті біреулері мемлекеттің лотерея нарығын монополиялауына қарсылық танытты.
Лотерея туралы арнайы заң жобасы Парламенттің өткен сессиясында Мәжіліс­тің есігінен қайтқан. Парламентке 2007 жылы келіп түскен құжатты депутаттар бір­ден Үкіметке қайтарып, біраз «пісірсін» де­ген еді. Соған орай Спорт және денешы­нық­тыру агенттігінің төрағасы Ерлан Қо­жа­ғапанов заң жобасының жаңартыл­ған нұс­қасын екінші мәрте арқалай келген екен. Агенттік басшысының айтуынша, жаңа құжат лотерея қызметтерін ұйымдас­тыру мен өткізуге қатысты құқықтық-эко­номи­калық және әлеуметтік талаптарды нақты­лау мақсатында әзірленген. Басты жаңа­лық­тарға келсек, заң жобасында ло­терея қызметіне Үкіметтің құзыреті мен уәкілетті орган белгіленеді. Лотерея бір сәттік, ти­раж­дық және бинго деп бөлінетін бола­ды. «Заң жобасындағы маңызды эле­мент­тердің бірі – лотерея қызметін жүзеге асы­рудың әлеуметтік бағдарын айқындау. Осы үшін ұлттық лотерея операторы ен­гі­зіледі. Сонымен қатар, лотерея қызметі­нен түскен табыс еліміздегі бұқаралық спортты, оның ішінде балалар спортын қол­дауға, өңірлерде спорттық инфрақұ­рылымдарды дамытуға бағытталады», – дейді агенттік төрағасы Ерлан Қожағапа­нов. Оның сөзіне қарағанда, заң жобасы арқылы ұсынылып отырған тетіктер елі­міздегі лотерея қыз­метіне жұртшылықтың ынтасын арттырып, қызығушылығын көте­ре түспек.
Тоқтала кететін жайт, әлемде лотерея нарығы – жыл сайынғы он пайыздық көр­сеткішпен өсіп келе жатқан ауқымды һәм қарқынды сала. Соның ішінде мемле­кет­тік тиімділік тұрғысынан мамандар алдымен Ұлыбританияның ұлттық лотерея жүйесін ауызға алады. Ұлыбританияда лотерея қыз­метінен түсетін Үкімет пен қайырымды­лық ұйымдарының табысы 5 млрд доллар­ға жетеді-міс. Салыстырмалы түрде алған­да шетелдердегі жыл сайынғы лотерея ай­налымы АҚШ-та – 30 млрд доллар, Қы­тайда – 15 млрд долларды, Ұлыбритания­да – 9,5 млрд долларды, Жапонияда – 8 млрд долларды, Германияда 6 млрд дол­ларды құрайды. Ал адам басына шақ­қандағы сатулар жылдық есеппен Син­гапурде – 1000 доллар, Грекияда – 600 доллар, АҚШ-та – 200 доллар, Ресейде 10 долларды құрап отыр.
Ал Қазақстанға келсек, нарық өзгеріс­сіз, бір қалыпты. Дегенмен мұндағы қара­жат айналымынан мемлекеттік органдар­дың еш хабары жоққа ұқсайды. Еліміздегі 70 ұйым лотерея қызметіне лицензия алса, соның 15-ке тартасы ғана нақты жұ­мыспен айналысып отырса керек. Ал заң жобасын әзірлеген спорт агенттігі лотерея нарығының ел игілігіне жұмыс істеуіне барынша мән бермекпіз деп отыр. Ал ол үшін нарыққа мемлекеттік монополия керек-дүр.
«Лотерея ұйымдастырудан түскен қар­жыларды басқара отырып, оны әлеуметтің қажетіне жұмсаудың жолдары әлемдегі дамыған елдердің тәжірибесінде айқын­дал­ған. Мәселен, бұл нарықтан түскен қа­ра­жат ең алдымен әлеуметтік саланы да­мы­туға, оның ішінде спорт пен денешы­нық­тыруды, білім мен ғылымды дамытуға жұмсалады. Осының өзі лотереяның мем­лекеттің әлеуметтік мәнге ие міндеттерін шешуде айрықша орын алып отырғанын көрсетсе керек», – дейді Спорт агенттігінің басшысы Ерлан Қожағапанов. Оның ай­туын­ша, лотерея әлеуметтік шығыстардың, спорттық шараларды жүзеге асырудың қосымша көзі болғандықтан, бұл нарық бірқатар дамыған елдерде мемлекеттің монополиясында тұр. Мысалы, Финлян­дия­да спорттық ұйымдарға бюджеттен жұмсалатын шығынның айтарлықтай бө­лігі бір жүйеге біріктірілген мемлекеттік ло­терея ойындарын ұйымдастырудан құ­ралады. Ал Ұлыбританияның заңнамасы бойынша ұлттық лотерея дирекциясы қыз­мет етеді, осы ұйым лотерея нарығына мем­лекеттік бақылау функциясын да жү­зе­ге асырады екен. Аталмыш елдегі ло­терея ойынымен айналысатын компания түскен қаржының 40 пайызын мемлекеттік бюджетке аударса, 50 пайызы сыйақы қоры, ал 20 пайызы оператор-компания­ның шығындарын жабуға жұмсалады. Ло­терея нарығынан бюджетке аударылған қаражат арқасында британдықтар мәде­ниет пен спорттың айқын қолдауына ие бол­ған. Мәселен, Лондонда Олимпиада ой­ындарын өткізуге жұмсалған шығын­дар­дың ауқымды бөлігін лотерея ойын­дарын ұйымдастырудан түскен қаражат құрапты. Бұдан бөлек, Ұлыбританияның футбол қауымдастығы ұлттық лотереядан ауда­рылған 100 млн фунтқа әйгілі «Уэмб­ли» ста­дионын жөндеуден өткізген көрі­неді.
Сөйтіп, заң жобасынан түсінгеніміз, Қа­зақстандағы лотерея нарығын ретке кел­тіру үшін Үкімет ұлттық оператор құру­ды көздейді. Оператор халықты ынталан­ды­ру арқылы жұртшылықтың қалтасынан қаржы көріп, оны сол халықтың мұқтажы­на, әлеуметтік, оның ішінде бұқаралық спортты дамытуға жұмсамақ. Бұл – құп­тар­лық. Алайда Спорт агенттігінің төраға­сы мәжілісмендерді сендіре алмады. Ұлт­тық оператор бәрін шешеді дегенге депу­тат­тар да оңайлықпен келісе қоймайтын тәрізді. Мәселен, депутат Рауан Шаекин құжатта көрсетілген лотерея нарығына ұлттық оператор енгізумен тұжырымдама­лы түрде келісуге болмайтынын алға тар­тады. «Ұлттық оператор не үшін керек? Ертеңгі күні бұл оператор нарықтағы басқа ойыншыларды «тұншықтырып», біз сала­ның ашықтығын бақылай алмай қаламыз. Дұрысы – заң арқылы бәріне бірдей жағ­дай жасау, бәрінің жұмысын ашық ету», – дейді депутат. Оның пайымынша, Қа­зақ­станның лотерея нарығына ұлттық опе­ратор енгізу халықтың осы салаға деген қы­зығушылығын арттыра алмайды. Сон­дықтан да депутат Рауан Шаекин лоте­реядан бұрын елдегі букмекерлік кеңсе­лерді құрту керектігін алға тартады. «Бук­ме­керлік кеңселер құмар ойындар ала­ңына айналып барады. Бұл ешкімге құпия емес. Бұл – азарт ойындарының бүркен­шік көрінісі», – дейді ол.
Рауан ШАЕКИН, ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты:
– Қазақ халқының тумысынан лоте­рея ойнайтындай менталитеті болған жоқ. Қазақтар салмақты, жеңіл ақшаға жоқ, құмар ойынға да бара бермейді. Сон­дық­тан да, лотерея нарығының дамы­мауын ұлттық оператордың жоқты­ғы­нан емес, біз­дің менталитетімізден көргеніміз кө­ңілге қонымды. Егер шыны­мен спортқа жаны­мыз ашып, қоғамға игі іс жасағымыз келсе, онда бұл заңды қабылдамай-ақ, оның орнына елдегі қап­таған букмекерлік кеңселерді жою керек. Бұрын казино мен ойын автомат­тарына уланғандар қазір осы кеңселерді төңіректеп шықпайтын болып жүр. Міне, осы кеңселерді құрту керек. Сон­да ғана барып, лотереяға жол ашуға болады деп ойлаймын. Біз лотерея арқылы ин­вестиция салып, спортты дамытуды қол­даймыз. Алайда букмекерлік кеңсе­лер­ді құртпай тұрып, лотереяны дамыту әс­те мүмкін емес. Сосын идеология жағын да күшейтуге тиіспіз
Ерлан ҚОЖАҒАПАНОВ, ҚР Спорт және денешынықтыру істері агенттігінің төрағасы:
– Қазақстандағы лотерея нарығы «ұйқыда» жатыр. Он жыл бұрын қалай бол­са, әлі де солай. Осыны реттегіміз келеді. Сосын халық әлгі лотерея арқылы өзде­рінің спортты дамытуға, жаңа ны­сандар салуға қаржысы жұмсалаты­нын білсе, онда белсенділікті де арттыра түсі­ру­ге болады. Бұдан бөлек, осы на­рық­тағы қар­жы айна­лымы ауқымды болғанымен, ай­тарлықтай проблемалар баршылық. Өйт­кені саланы реттеудің нақты тетіктері қам­тылған емес. Жекелеген жағдайлар­да алаяқ­тық та орын алуда. Осының өзі ха­лықтың лотереяға сенімін төмендетіп отыр. Ал халық сенімін қалпына келтіру үшін бірқатар әкімші­ліктік жүйелі шара­лар қабылдауды қажет етеді. Құрылатын ұлт­тық оператор осыны діттейді. Халық­тың лотереяға сенімін орнатқымыз ке­леді
Алаш анықтамалығы: Лотерея қызметі­нен мемлекетке түскен салық пен басқа да төлемдер мөлшері 2009 жылы 48 млн теңгені құраған болатын. 2010 жылы бұл көрсеткіш 150 млн теңгені құраса, 2011 жылы – 200 млн теңге, ал 2012 жылы 400 млн теңгеден асты. Сонымен қатар, Қазақ­стандағы лотерея нарығының жылдық ай­налымы 5 млрд теңге шамасында, оның 10 пайызы немесе 500 млн теңгесі салық­қа кетеді. Тең жартысы яғни 2 млрд теңгесі сыйақы қорына жұмсалады. Қалған 2 млрд теңгесі ұйымдастырушылардың қал­тасына түседі деген сөз. Ал Қазақ­стандағы лотерея тарихында ең жоғары ұтыс төлемі 150 млн теңгеден асады. Осыдан бір ай бұрын астаналық азамат та лотереядан 82 млн теңге ұтып алған.