Халықтық брендке айналуы үшін кәсіпорындарға көже жасауды міндеттеу керек пе?!

Ұлыстың ұлы күні Наурыз мерекесі жақындағанда әр отбасы наурызкөже жасауды міндетіне балап, тіпті көженің жасалу технологиясын білмейтін жас келіндер үлкен кісілерден оның тәсілдерін сұрастырып, қал-қадерінше мейрамға қамданып-ақ жатады...
Негізінен, тереңіне үңілсек, наурыз­көженің қасиеті, құрылысы, жасалу тәсіл­дері тым ерекше. Бойына айрықша қасиет жиған бұл асты жасау оңай шаруа емес. Дәмі тіл үйіру үшін оған міндетті түрде сүр ет қосу керек. Сондай-ақ көжеге қосылатын басқа дәмдерді де нақпа-нақ дәл қоса білу үлкен шеберлікті талап етеді. Жасыратыны жоқ, қазірде Наурыз мейрамында дайын­далып жүрген қайсыбір көженің техно­логиясы, құрамы, дәмі көңілімізден шық­пай жатады. Көжені кім қалай естісе немесе бір жерден оқыса, болмаса біреуден үй­рен­се, солай жасап жүр. Ал жылдар өте келе осы дәміміздің сапасы одан әрі төмендеп кетпесіне кім кепіл?! Мұндайға жол бермес үшін не істеу қажет?
Көжені брендке айналдыру керек...
Негізінен, наурызкөже – ең алдымен ұлтты біріктіретін ас. Кезінде ата-бабалары­мыз халықты дастарқан басына тоғысты­ратын ынтымақ құралы ретінде нақ осы наурызкөжені пайдаланған. Үлкен «қара қазанға» әзірленген көжеден бүкіл ауыл-аймақ дәм татып, ел-жұрттың ырыздығы кіріп, берекесі жарасқан. Ендеше, осы кө­жені ұлттық брендке айналдыруға біз не­ліктен асықпай отырмыз?! Мүмкін, нау­рызкөжені дайын өнім ретінде нарыққа шығаруға отандық кәсіпорындарды мін­деттеу қажет шығар?! Бұл жайында эконо­мист-сарапшы Мейрам ҚАБ­ДРАХ­МАНҰЛЫ былай деді:
– Жалпы, наурызкөжені ұлттық брендке айналдырудың мынадай бірнеше тетіктері бар:
а) Наурызкөженің ішіне жеті түр­лі ас қосылатындықтан көжені жартылай өнім ретінде шығаруға кәсіпорындарды мін­деттеу қажет. Бұл үрдіс қарпайым от­басы қауымына да үлкен көмек болады. Егер көжені жартылай дайын өнім ретінде шығарсақ, көжеге деген сұраныс артып, наурызкөже тек Наурыз келгенде ғана емес, жылдың басқа мезгілдерінде де сұ­ранысқа ие болмақ;
ә) Егер біз отандық кәсіпорындарға наурызкөжені жасауды міндеттесек, оның жасалу технологиясы да дами түсетіні даусыз. Мәселен, қымызды, шұбатты, қы­мыранды қазір де дайын өнім ретінде шығаратын кәсіпорындар бізде бар. Бү­гінде олар қымыздан, шұбаттан емге дәру құрғақ таблеткалар да жасай бастады. Осы тәрізді наурызкөжені бір даярлап көріп, табысқа қол жеткізгеннен кейін кәсіп­орындар оның жасалу технологиясын да­мыта түседі деп сену керек. Кейін нау­рыз­көжеден дертке дауа құрғақ таблеткалар жасалып жатса, бұл – құптарлық жайт.
б) Наурызкөжені кәсіп­орын­­дар са­ты­лымға арнайы қорап­ша­лар­мен шығара бастаса, қораптың сыр­тында көженің құ­рамы, қасиеті, оған қосылған тағамдардағы дәрумендер толық жазы­лады. Осыдан барып көженің қасиеті мен құрамының құндылығынан хабарсыз қауым өзіне қажетті дерек алады.
Міне, маманның пайымдауынша, нау­рызкөжені брендке айналдырудың түп-төркінінде осы үш тетік жатыр. Сарапшылар бұған қоса: «Көже жасаумен айналысатын кәсіпорындарды жыл сайын наурыз айында салықтан босатып, олар төлеуі тиіс қосымша құн салығын алып тастап отырса, кәсіпорындар тек қана пайда көрер еді. Бұдан соң сол мекемелер өздері-ақ нау­рыз­көжелерін жарыса нарыққа шығарып, бәсекелестік орта тудырады» деседі...
Наурызкөженің емдік қасиетін білеміз бе?
Ал енді біз жеті түрлі ас қосылатын кө­женің емдік қасиетін білеміз бе? Бүгінде көп­теген қауым «көжеге жеті түрлі ас қо­сылса болды» деп, бұл астың стандарттау жүйесін бұзып, әркім қалағанын қосып жүр. Абзалында «көжеге міндетті түрде сүр ет қосылып, малта езіліп, бидай, тары са­лы­нуы тиіс, ал қалған үш түрлі тағамды әр­кім көңіл хошына байланысты үлестірсе де болады» дейді мамандар. Жалпы, көженің емдік қасиеті турасында ғалымдарымыздың пікірі оң. Біз бұл жөнінде наурызкөженің құрамын, емдік қасиетін ғылыми тұрғыда дәлелдеп жүрген диетолог-маман Гүлназ БАЙМАҒАМБЕТОВАМЕН пікір алмас­тық:
– Наурызкөженің құрамындағы су – тамақ рационының маңызды құрамдас бө­лігі. Тамақты сіңіру, қанға нәрлі заттардың жетуі сұйық ортада өтеді. Сондықтан нау­рызкөжені жасарда су молынан құйылуы қажет. Көженің құрамына сүр ет міндетті түрде салынуы керек. Сүр еттің дәмі әр алуан тағамдармен жақсы үйлеседі. Сүр етте адам ағзасында кездесетін амин қыш­қылдары түгелдей кездеседі. Негі­зінен, адам ағзасына қажетті заттардың 25 пайы­зы осы сүр еттің сорпасында... Бұдан соң көжеге қосылатын негізгі тағам – айран. Айран – сүт қоректі жануардың сүтінен жаса­латын сұйықтық. Бұл – ас қорыту жұмысын дамыту үшін өте пайдалы тағам. Төртінші, көжеге міндетті түрде малта езілгені абзал. Малта өкпе ауруын­да, тыныс жолдарына суық тиіп ауырған кезде ыстық­тай ішкізіледі. Малтаның сарысуын ауырған малға ішкізеді. Көжеге қосылатын тары, бидайдың тағамдық қасиеті жоғары және жұғымды. Бидай көмірсу мен ақуыздың негізі болып табылады. Ақуыздың 10-15 пайызы; кө­мір­судың 59 пайызы; майдың 38 пайызы; фосфордың 3,6 пайызы бидай мен тары­ның құрамында бар...
Сөйтіп, диетологтердің пікіріне жүгін­сек, наурызкөже – асқазан, өкпе, аурула­ры­на таптырмас ем. Ол адамның қан ал­масу процесін жақсартуына да өзіндік ық­пал етеді. Көженің құрамында минерал­ды зат­тар – кальций, фосфор, калий болса; сүт және ет тағамдарынан – ақуыздар; дән­ді-дақылдардан көмірсулар бөлінеді. Сон­дай-ақ көжеде В1,В2,В6, А, Д, Е дә­румендері бар. Міне, осыған қарап, расымен де, нау­рызкөженің құрамы мен қасиетіне қатысты насихатты күшейту қажеттігін пайым­дайсың...
Нәр-уызды қолданысқа енгізген жөн...
Негізінде, наурыз парсы тілінен алғанда «нәр-уыз» –«жаңа күн» деген ұғымнан шық­қан. Наурызды бирамалықтар «Су мей­рамы» десе, тәжіктер «Гүл гардон», «Гүл наурыз» дескен. Хорезмдіктер «Нау­сард­жи», татарлар «Нардуган» деп те той­латыпты. Шығыс халықтарының Наурызды қалай тойлайтындығы жайында Омар Хайям, Махмұт Қашқаридың еңбектерінде тереңінен жазылған. Қалай десек те, Нау­рызда барша бұқара қыстан аман-есен шыққанына шүкіршілік етіп, елдің аузы аққа тигеніне масайрайды. Заманында ата-бабаларымыз наурызкөжеге жаңа туған малдың уызын қосып та үйіндегі «қара қазанын» толтырған. Бұл, әрине, бабаларымыздың «наурызда малым төл­деп, өрісім кеңейіп, қоңсым мерей­ленсін» деген тілегінен туған ниет екені даусыз. Ал қазір наурызкөжеге уыз қосу тәсілі мүлде ұмыт қалды... Сондықтан ма­мандар «нау­рыз­көжеге жаңа туған малдың сүтінен жа­салған нәр-уызды пайдалануды қол­да­нысқа енгізсек, оңды болар еді» дейді... Жалпы, кезінде қазақтар наурыз ке­лер­ден бір күн бұрын үйіндегі қазан атау­лыны «аққа» толтырып, ыдыстарының бетін ашып қояды екен. Бұл – «қай үйде ақ мол болады, сол үйге ырыс-бақ келіп қо­нады, дастарқаннан ақ үзілмейді» деген ырымнан туындаған пейіл. Ендеше, «Ұлыс оң бол­сын, ақ мол болсын» деген ата-баба тілегі жалғасын табуы үшін осы бір Ұлы күннің басты белгісі – наурызкөже жалпы­ха­лықтық брендке айналуы тиіс. Бұған отан­дық кәсіпорындар бар ықылас-ынтасымен кіріссе, түйткілдің түйіні тар­қатылары даусыз...