Атом өнеркәсібінің тарихы

Бүгінде еліміздегі атом өнеркәсібі – ең жоғары технологияны, ғылымның өркендеуін қажет ететін тиімді сала. Қазіргі таңда Қазақстан экономикасында  атом саласының рөлі үлкен.

Қазақстанда атом өнеркәсібі саласының  даму тарихы сонау  1942 жылдан басталады. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде КСРО басшылығы кеңес  ғалымдарына атомның жарылу энергиясын әскери салада, кейін бейбіт энергетикада қолдануды зерттеу жөнінде тапсырма берген болатын.

Сонымен КСРО Мемлекеттік қорғаныс комитеті 1942 жылы 28 қыркүйекте «уран бойынша жұмыстарды ұйымдастыру туралы» бұйрық шығарды. Сөйтіп Қазақстанда соғыстан кейінгі жылдары атом саласы қарқынды дами бастады.

Ең алғаш 1951 жылы  Қордайда уран кен орны ашылды, осыдан кейін Қазақ ССР ҒА Ядролық физика институты ашылып, зерттеу және эксперименттік-өнеркәсіптік атом реакторлары және табиғи уран өндіретін жаңа кен орындары игеріліп, пайдалануға берілді. Ядролық және термоядролық қару, сондай-ақ сутегі бомбасы сынақтары 1949 жылғы тамызда өткізіле бастады. Соның ішінде Семей ядролық сынақ полигонының ашылуы өзінше бір тарих.

Бүгінде  «Қазатомөнеркәсіп» ұлттық атом компаниясы – уран, сирек металдар, атом электр стансалары үшін ядролық отын, арнайы жабдықтар мен технологиялар, басқа да материалдар импорты және экспорты бойынша Қазақстанның жетекші ұлттық операторы. Ұлттық компания 1997 жылы құрылған. Сол кезден бастап Қазақстанда атом саласы даму жолына түсті.

 «Қазатомөнеркәсіптің» активтері түпкілікті өнім өндірумен айналысатын кәсіпорындардың кешенін қамтиды. Бұған геологиялық барлау және уран өндіру, сондай-ақ ядролық отын циклы өнімдерін өндіру кіреді. Компанияның штаб-пәтері Нұр-Сұлтан қаласында орналасқан.

«Қазатомөнеркәсіп «ҰАК» АҚ компаниясында 22 жұмыс кеніші іске қосылған. Мұнда табиғи уранды өндіру жерасты ұңғымалық шаймалаудың экологиялық қауіпсіз және экономикалық тиімді тәсілімен жүргізіледі. Бұл технологияны кен орындарын қазудың ең экологиялық таза және қауіпсіз тәсілі ретінде МАГАТЭ-нің өзі құптаған. Одан бөлек, «Қазатомөнеркәсіп» кәсіпорындары тобының бериллий өндірісі кен концентратын қайта өңдеуден бастап белгіленген сапа параметрлері бар дайын өнім шығаруға дейінгі толық өндірістік циклі бар әлемдегі үш кәсіпорынның бірі болып табылады. Ал «Қазатомөнеркәсіп» компаниясының тантал өндірісі ТМД аумағындағы жалғыз және дайын өнімге дейін құрамында шикізаты бар тантал-ниобийді қайта өңдеудің толық өндірістік циклі бар әлемдегі ең ірі кәсіпорындардың бірі болып табылады. Қазатомөнеркәсіп табиғи уран өндіретін әлемдегі ең ірі уран өндіруші, ол компанияның қатысу үлесіне барабар, 2019 жылы әлемдік алғашқы уран өндірудің жиынтық көлемінің 24% - ға жуығы мөлшерін қамтыды. Компания және жалпы ел үшін Үндістанмен атом энергетикасын бейбіт мақсатта пайдалану саласындағы ынтымақтастық туралы шартқа қол қою маңызды болды, бұл Қазатомөнеркәсіпке әлемдік отын нарығында өзінің қатысуын кеңейтуге мүмкіндік берді. Компанияның Қазақстан Республикасының ғылыми білімін кеңейту және өнеркәсіптік дамуы жөніндегі саясаты шеңберінде Қазатомөнеркәсіп қызметінің жаңа бағыттарын игеруді жалғастыруда. Осындай бағыттардың бірі жаңартылатын энергетика болып табылады. Қазақстандық ноу - хау болып табылатын және әлемде баламасы жоқ «Болотов Виндроторлары»-жел және күн энергиясы негізінде энергетикалық кешендер өндірісі жолға қойылған. 2012 жылы Астанада күн батареяларын шығаратын ең заманауи зауыт іске қосылды. Қазақстанда сирек және сирекжер металдарды өндіру және қайта өңдеу бойынша Жапониямен бірлескен жобалар іске асырылуда. «Қазатомөнеркәсіп» еншілес, тәуелді және бірлескен ұйымдармен бірге Қазақстан Республикасының аумағында 13 тау-кен активтеріне біріктірілген 26 учаскені игеруде. Жерасты ұңғымалық шаймалау (ЖҰШ) әдісімен уран өндіру әдісі алғаш рет 1960 жылдары қолданылған және 2017 жылы әлемдік уран өндірісінің 50%-ын құрады. ЖҰШ әдісі дәстүрлі әдістермен салыстырғанда өндірудің неғұрлым төмен құнын қамтамасыз етеді, қоршаған ортаға теріс әсерін азырақ көрсетеді және өндіріс қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау саласында жоғары көрсеткіштерді қамтамасыз етеді. ЖҰШ әдісімен өндіруге жарамды Қазақстан Республикасының қолайлы геологиялық жағдайлары Қазатомөнеркәсіпке бірегей бәсекелестік артықшылықты қамтамасыз етеді. Уран өндірудің 100% - ын Қазатомөнеркәсіп ЖҰШ әдісімен жүзеге асырады. Қазатомөнеркәсіп өзінің негізгі бәсекелестерінен едәуір асып, өнімділігі 11,4 мың тонна (2018 жылы әлемдік уран өндірудің 20% - дан астамы) болатын ЖҰШ әдісімен уран өндіруде даусыз көшбасшы болып табылады. Атом саласы саласында көрнекті ғалымдар, инженерлер, конструкторлар және, әрине, жоғары білікті жұмысшылар еңбек етуде. Олардың еңбегінің арқасында Қазақстан қазір әлемдік атом аренасында маңызды рөл атқарады. Бүгінде еліміздің атом саласы ең жоғары технологиялық, ғылымды қажетсінетін және рентабельді салалардың бірі болып табылады және экономиканың негізгі, стратегиялық маңызды және табысты салаларының бірі болып саналады. Қазір Тәуелсіз Қазақстан атом энергетикасы негізгі рөлдердің бірін атқаратын әлемде лайықты орын алуға ұмтылуда. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы отынның осы түрінің табиғи қорлары бойынша әлемде екінші орын алады. Біз артта қалып келеді тек Аустралия. Ал уран өндірісінің көлемі бойынша біздің мемлекет бүкіл әлемде бірінші орын алады. Қазіргі уақытта біздің елде атом саласы тек бейбіт атом бағытында дамуда. Семей сынақ полигонындағы соңғы сынақ жарылысы 1989 жылы, ал 1991 жылдың тамызында полигон түпкілікті жабылды. Анықтама үшін, Семей ядролық сынақ полигоны совет заманында ашылған және 1949 жылдан бастап онда ядролық және термоядролық қару, сондай-ақ сутегі бомбасы сынақтары жүргізілген. 1992-1993 жылдары Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев ядролық қарудан түпкілікті бас тарту туралы шешім қабылдады. Кейін барлық ядролық қарулар біздің республикамыздың аумағынан шығарылды. Бүгінде Қазақстан ядролық объектілер мен материалдар қауіпсіздігінің ең жоғары деңгейіне ие алғашқы жиырма мемлекеттің қатарына кіреді. Ұлттық деңгейде республикада физикалық ядролық қауіпсіздік жөніндегі шаралар кешені іске асырылды, ядролық материалдарды экспорттық бақылау жүйесі жетілдірілді. Бұған дейін Алматыдағы ядролық физика институтының зерттеу реакторлары төмен байытылған отынға көшірілген болатын. «Қазатомөнеркәсіптің» бағалы қағаздары Лондон қор биржасында және Astana International Exchange биржасында орналастырылған. «Қазатомөнеркәсіп» Қазақстанның ұлттық атом компаниясы және оның негізгі клиенттері - атомнан энергия өндіруші операторлар, ал өнімдер негізгі экспорттық нарықтар - Қытай, Оңтүстік және Шығыс Азия, Солтүстік Америка және Еуропаға шығарылады. 2020 жылғы 7 сәуірде жарияланғандай, Covid-19 пандемиясының әсеріне байланысты Қазатомөнеркәсіп 2020 жылы өндіріс көлемі 100% негізде 19 000-нан 19 500 тонна U3O8 (бұрын 22 750-ден 22 800 тоннаға дейін) құрайды деп күтеді. Өндіріс көлемі бойынша қатысу үлесіне пропорционалды күтулер 10 500-ден 10 800 тоннаға дейін U3O8 (бұрын 12 800-ден 13 300 тоннаға дейін) құрайды. Компания қысқартылған өндірісті толтыруды жоспарламайды. 2020 жылы сату көлемі Қазатомөнеркәсіптің нарықтық стратегиясына сәйкес келеді. Топ 2019 жылғы сату көлеміне сәйкес келетін 13 500 тоннадан 14 500 тоннаға дейін уран сатуды қоса алғанда, 15 500 тоннадан 16 500 тоннаға дейін уран сатуды жоспарлап отыр. Жоспарланған өндіріс көлемінен тыс сату негізінен қорлар есебінен, сондай-ақ серіктестермен және басқа да сыртқы ұйымдармен келісімшарттар мен келісімдер бойынша еншілес және тәуелді кәсіпорындар есебінен жүзеге асырылады деп күтілуде. Қазақстанның атом өнеркәсібінің қысқаша тарихы 1948 жылы - «Волков экспедициясы» құрылды (қазіргі - «Волковгеология» АҚ-Қазатомөнеркәсіп құрылымындағы көне кәсіпорын) 1949 жылы - алғашқы өнімді (торий оксалаты) 2а зауыты, кейін Үлбі металлургия зауыты өндірді 1951 жылы - Қазақстанда алғашқы уран кен орны ашылды – Қордай 1957 жылы - ҚазССР ҒА физика-техникалық институтының негізінде ҚазССР ҒА ядролық физика институты (ЯФИ) құрылды) 1967 жылы - Алатау кентінде (Алматыдан 20 шақырым) ядролық физика институты жанынан ВВР-К зерттеу атом реакторы пайдалануға берілді 1972 жылы - Ақтау қаласында 25 жылдан астам табысты жұмыс істеген және қазіргі уақытта пайдаланудан шығарылатын әлемдегі алғашқы шапшаң нейтронды БН-350 эксперименттік-өнеркәсіптік реактор іске қосылды 1991 жылы - ҚР Президенті Н.Назарбаев «Семей ядролық сынақ полигонын жабу туралы» Жарлыққа қол қойды» 1992 жылы-атом энергетикасы мен өнеркәсібі кәсіпорындарының Қазақ мемлекеттік корпорациясы құрылды (кейіннен-КАТЭП) 1993 жылы - Қазақстан Республикасы ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылды 1997 жылы – ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Жарлығымен «Қазатомөнеркәсіп» Ұлттық атом компаниясы құрылды».

Айнұр Нұрсабет