Осы уақытқа дейін бірқатар елдер «мәселенің мәнін келтіреміз» деп тұрғын үй саласына көптеген жаңашылдық енгізіп келді. Бүгінде бұл салада «тұрғын үй ипотекасы», «тұрғын үй қоры», «жалдамалы тұрғын үйлер» деген терминдер жұрттың құлағына сіңісті болып та үлгерген. Қайсыбір мемлекеттер тұрғын үй ипотекасын, тұрғын үйлерді жалға беру тәсілін барынша дөңгелетіп, ұршықша үйіріп те әкете алды. Ал біздің елімізде бұл үрдіс қалай жүзеге асуда? Қазір – дамыған және дамушы елдердің дені ипотекалық тұрғын үйлерге қатысты балама жүйе ойластырып жатқан тұс. Осы тұста біз қандай шаралар атқара алдық?
30 пайыздық межеге қашан жетеміз?
Бұған қатысты отандық сарапшылар күні кеше «егер жалдамалы тұрғын үй жалпы алғандағы тұрғын үй нарығының 30 пайызын құраса, бұған қоса, мемлекеттік немесе муниципалдық тұрғын үйлер 8-10 пайызға жетсе, сонда ғана елде түйткілі аз, мәселесінің мәні шешілген тұрғын үй нарығы қалыптасады» деп мәлімдеме жасады. Міне, осылайша қазақтың баспана мәселесін шешу үшін ортақ айналымдағы тұрғын үйлердің шамамен алғанда 30 пайызы, тіпті одан да көбі жалдамалы болуы тиіс. Ескеретіні, бүгінде тұрғын үй саласындағы жалдамалы жүйе Германияда – 60 пайыздық, Швецияда – 57 пайыздық, Нидерландыда – 55 пайыздық, Данияда – 44 пайыздық, Жапония мен АҚШ-та 34 пайыздық деңгейлік көрсеткішке жеткен. Көршіміз Ресейде бұл көрсеткіш тұрғын үй нарығының жалпы көлемінің 20 пайызын құрап отыр. Өкінішке қарай, мамандар біз үшін бұл межеге жетудің ауылы тым алыстау екенін алға тартады. «Егер бұлай түзіле беретін болса, ең кемі 10 жылда да 30 пайыздық межені бағындыру қиын» дейді мамандар.
Аймара ТІЛЕУКИНА, әлеуметтанушы:
– Өзіңіз білесіз, біздегі ипотека баршаға мәлім көпшіліктің қолы жетерліктей күйде емес. Осы тұста мемлекеттің ипотекалық жүйеге балама етіп, пәтерлерді мемлекеттік жалға беру жүйесін ойластырдық. Үйді уақытша болса да жалға алу – тұрғын үй мәселесін оңтайлы шешудің бір амалы. Сондықтан да бүгінде мемлекет ұсынып отырған жалдамалы тұрғын үй бағдарламасы халық арасында асқан қызығушылық туғызып отыр. Ендігі кезекте біз осы бағдарламаны сауатты жүзеге асыра алсақ, жөн болар еді. Негізінен, мемлекеттік жалдамалы тұрғын үйлерге қатысты деректерге жүгінсек, бұл нарықта сұраныс деңгейі өте жоғары. Негізінен, сатып алуға болатын «арендалық» пәтердің үш түрі ұсынылады: бизнес-класс үшін 1 шаршы метрге 1500 теңге, эконом-класс – 1000 теңге, әлеуметтік топ үшін 700 теңге деп белгіленген. Бүгінде еліміздің ең ірі үш қаласы – Алматы, Астана, Ақтау қалаларында бұл жүйе тәжірибе жүзінде пайдаланыла бастады. Қазірдің өзінде бір ғана Алматы қаласы бойынша 15 мыңнан астам тұрғын жалдамалы пәтерлер алуға өтініш білдірген. Жалпы, мұндай пәтерлерді сатып алу құқығымен жалдау шарты 13-15 жылға жасалады. Жалға алушы жалдаудан кейін бес жыл өткен соң ғана жалға алынған үй-жайды мерзімінен бұрын сатып алу құқығына ие болады. Негізінен алғанда, жалдамалы тұрғын үйлерден еліміздің кез келген азаматы үміттене алады. Алайда бірінші кезекте басымдық оны төлей алатындарға ғана берілмек. Пәтерлерді бөлген кезде басшылыққа алар бірінші ұстаным – Ұлттық қордың қаржысын қайтару, яғни тиісінше, төлемдік мүмкіндіктері жақсы дәрежедегілерге басым көңіл бөлінетін болады. Әрине, сұраныс көп. Ендігі мемлекеттің міндеті сол сұранысты қанағаттандыру болуы тиіс.
Бағаны бұқараның қалтасы көтере ме?
Айтпақшы, сұраныс өз алдына бұл жерде сөз еткенде «жалдамалы пәтерлердің төлеу бағамы қарапайым қауымның қалтасын көтере ме» деген сауал да туындары анық. «Самұрық-Қазына» жылжымайтын мүлік қоры» АҚ мамандарының айтуынша, жалдамалы үйлердің төлемдік бағамын есептеп шығару үшін үйдің сатып алу құнын пайыздық мөлшерге көбейту керек. Мұнда әлеуметтік және эконом дәрежелі пәтерлер үшін – 10 пайыздық деңгей, бизнестік дәрежедегілер – 15 пайыз, коммерциялық нысандағылар 20 пайыз деңгейінде белгіленген. Ал сонда бұл бағаны бұқараның қалтасы көтере ме?
Талғатбек БЕКТЕМІРОВ, экономист-ғалым:
– Мысалы, егер «әлеуметтік» пәтер үшін төлем 62 400 мың теңге тұрады десек, оны 10 пайызға көбейтеміз, бұл – мемлекеттің еншісіне аударылатын сома, сосын оны 12 айға бөлеміз. Сөйтіп, ай сайынғы жалдау төлемі шығады. Бұл әр шаршы метріне шамамен 520 теңгені құрайды. Сонымен бір бөлмелі жалдамалы пәтер шамамен айына кем дегенде 30 мың теңгеге (коммуналдық қызметті есептемегенде) бағаланса, ең көп дегенде төрт бөлмелі пәтер 120 мың теңге тұрады. Ал бизнес дәрежелі бір бөлмелі пәтер жалдау кем дегенде 90 мың теңге тұрады. Бір ескеретіні, кейіннен сатып алынуы мүмкін жалдау төлемі де осыған сәйкес есептеледі. Тек пәтер артынан сатып алынған жағдайда әрбір шаршы метрінің төлем құны 992 теңгені құрамақ. Шынтуайтында, бұл бағаны бұқараның қалтасы көтере алмайды. Елімізде жарты миллионнан астам жұмыссыздар саны тіркелгенін, агроөнеркәсіп мәселесі шешімін әлі де толыққанды таппай отырғанын, отандық өнім өндіру әлеуеті кемшін екенін ескерсек, бұқараның қалтасы мұндай бағамды көтеруі үшін әлі біраз тер төгуге тура келеді. Сондықтан қарапайым халықтың жағдайын ойласақ жалдамалы пәтерлердің бағасын арзандатқан абзал.
P.S.
Айта кетерлігі, ипотекамен салыстырғанда жалдамалы пәтерлердің төлемі эконом дәрежелілер үшін – 25 пайызға, ал бизнес дәрежелілерге 4 пайызға төмен. Бір білетініміз, қалтасы қомақты, ертеңіне сенімді, «оптимистік» көзқарастағы қауым нақ осы мемлекеттік жалдамалы пәтерлерді алып қалуға, әрине, ұмтылады. Дегенмен отандық сарапшылар: «жалдамалы пәтерлер қарапайым халықтың «өз үйі, өлең төсегі болады» деуге әлі ерте, әзірге халықтың үштен бірі ғана бұл пәтерлердің құнын төлеуге қабілетті» деседі. Жалпы, тұрғын үйге қатысты тыңғылықты ұсыныстар айтылғанымен, қайсыбірі шешімін де таппай жатқанын жасырмайтын сарапшыларымыз «қалай десек те, қазір елдегі тұрғын үйдің бағасы да, сапасы да анағұрлым мақтанарлықтай емес. Сондықтан тұрғын үй нарығына қатысты салмақты шешім қабылдап, нақ осы салаға қатысты мемлекеттік бақылауды нығайтқанымыз абзал» деседі. Тіпті мамандар тарапынан тек қана осы саладағы мәселелерді шешу мақсатында тұрғын үй инспекциясын құру; тұрғын үй қорының жай-күйіне арнайы мониторинг жүргізу; нысандардың нормативтік беріктіктерін қадағалау тәрізді жаңадан арнайы органдар жұмысын жүргізу қажеттігі де баса айтылуда.