Орталық Азиядағы экономикалық ықпалдастық – сыртқы саясаттың басты бағдары

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың өткен жылдың желтоқсан айында «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында өңірлік қауіпсіздік үшін еліміздің өз жауапкершілігін сезінуі және Орталық Азияны тұрақтандыруға өз үлесімізді қосу туралы ерекше атап көрсеткен болатын.
Еуразия кеңістігіндегі маңызды гео­саяси орналасуының және ең бастысы – Ел­басымыздың жүргізіп отырған салиқалы сырт­қы саясатының, сондай-ақ ішкі саяси тұрақ­тылығы мен берік әлеуметтік-эко­номикалық дамуының арқасында Қазақ­станға Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін тарих сахнасында жаңа пайда болған Орталық Азия тәрізді күрделі де қарама-қайшылығы мол өңірдің болашағы үшін үлкен жауапкершілік жүктеліп отырғаны заңды құбылыс.
Егемен еліміздің жаңа тарихына көз жүгіртсек, өткен XX ғасырдың соңы Қазақ­стан үшін айтарлықтай  үлкен сынақ бол­ға­ны белгілі. Бұрынғы кеңестік империя­ның түкпір-түкпірінде толассыз ұлтаралық шиеленістер болып, ал бізге көрші Тәжік­станда бірнеше жылға созылған азамат соғысы етек алды. Осындай қиын-қыстау жағдайда кейбір шетелдік сәуегейлер көпұлтты Қазақстан югославиялық сцена­рий бойынша ыдырайды деген болжам жа­саған болатын. Алайда басымызға түс­кен осындай қиындықтарға қарамастан, Тәуелсіз Қазақ елінде мекен еткен түрлі ұлт­тардың өзара татулығының және Елба­сымыздың көрегендік саясатының арқа­сында қысқа мерзімнің ішінде үш маңызды міндет­ке қол жеткізілді: мемлекеттілігі­міздің берік іргетасы қаланды, нарық эко­номикасына көштік және жаңа демок­ра­тиялық саяси жүйе қалыптасты.
Орталық Азия өңірінде қауіпсіздік пен тұрақтылықты қалыптастыру көпдеңгейлі және жан-жақты саланы қамтиды. Бұл жерде ең алдымен өңір елдерінің екіжақты және көпжақты негіздегі экономикалық ынтымақтастығы маңызды орын алатыны сөзсіз. Өйткені бұл саланың оңтайлы да­муы өңір елдерінің әлеуметтік-экономи­ка­лық түйткілдерін шешуге септігін тигізеді.
Мысал үшін, бүкіл Орталық Азия өңірінің қауіпсіздігі үшін көрші Қырғыз Республикасында 2010 жылы орын алған саяси дағдарыс үлкен сабақ болғаны белгілі. Бұл оқиғалар халықтың тұрмыстық деңгейін көтеру үшін қажетті әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүргізудің қаншалықты өзекті екенін аңғартты. Қазақстан басшылығының өзге әріптес елдермен бірлесе атқарған үйлесімді қадам­дарының арқасында бауырлас Қыр­ғызстанда саяси дағдарысты құқықтық жолмен шешуге мүмкіндік жасалды. Атап айт­қанда, сол кезеңде Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымы­ның (ЕҚЫҰ) төрағасы болған Қазақстан Респуб­­ликасының Президенті Н.Ә.На­зар­­­баев­тың мәмілегерлігі арқа­сын­да қырғыз  басшылығы мен оппозициясы ымыр­аға келіп, экс-президент Қ.Бакиевтің биліктен бейбіт түрде өз еркімен кетуіне кепілдік жасалды.
2010-2011 жылдары біздің тарапы­мыз­­дан Қырғыз еліне едәуір гуманитарлық көмек көрсетілді және өтеусіз негізде әс­кери техника мен қару-жарақ берілді. Жар­ғылық капиталы 101 миллион дол­лар­ды (оның 100 миллион доллары – Қа­зақ­станның үлесінде) қамтитын бірлескен Қазақ-қырғыз инвестициялық қоры Қырғызстан аумағында жүзеге асырыла­тын экономикалық жобаларды қарастыру­да.
Жалпы алғанда, бүгінгі таңда Қазақстан көрші Қырғыз Республикасының ең басты сыртқы сауда әріптесі және инвесторы болып табылады. Осы кезге дейін Қазақ­стан Қырғызстан экономикасына 1 мил­лиард доллар көлемінде инвестиция құйса, 2012 жылдың көрсеткіші бойынша, Қырғызстанның жалпы сыртқы саудасын­да біздің еліміздің үлес салмағы 10,7 па­йызды құрап отыр. Қырғызстан аумағында қазақстандық капиталдың қатысуымен 30 шақты ірі және 300-ге жуық орта және шағын кәсіпорын жұмыс істейді.
Қазақстан Республикасы, сондай-ақ Орталық Азиядағы тағы бір әріптесіміз – Тәжікстан Республикасына жан-жақты қолдау көрсетіп келеді. Сонымен қатар екі ел арасында құрылған Тікелей инвестиция­лар қоры жұмыс істеуде. Қордың капиталы 80 миллион долларды құрайды (ҚР үлесі – 80 пайыз). Тәжікстанның сыртқы сауда­сында Қазақстан Ресейден кейін екінші орын­да тұр. Ел аумағындағы 40-тан астам бірлескен кәсіпорынның 15-і қазақстандық іскерлердің инвестициялары есебінде жұмыс істейді. Осы уақытқа дейін тәжік эко­­­номикасына 125 миллион доллар кө­ле­­мінде қазақстандық инвестиция тартылған.
Географиялық жақындық тұрғысынан алғанда Орталық Азияның қауіпсіздігіне тікелей ықпалы болатынын ескере отырып, Қазақстан көршілес Ауғанстанды өңірдегі интеграциялық үдерістерге барынша тартуға тырысуда. Бұл жағдай әсіресе 2014 жылы аталған елден халықаралық коалициялық күштердің кетуі күтілген ахуалда ерекше мәнге ие болмақ. Осы орайда 26 сәуірде Алматыда Стамбул үдері­сі аясында өткен кезекті Министрлік кон­ференциясында қабылданған шешім­дер өте маңызды болды.
Қазақстан ауған еліне техникалық жә­не гуманитарлық көмек беруді жалғас­тыру­да, атап айтқанда, жыл сайын дерлік азық-түлік, жанар-жағармай және құрал-жабдықтар жөнелтуде. Республикамыздың есебінен Кундуз – Толукан тас жолы са­лын­ды, Саманган провинциясындағы ау­ру­ха­на мен мектептің құрылысы аяқталды.
Өңіріміздің тұрақты және қауіпсіз дамуына жуық арада құрылғалы отырған KazAID дамуға ресми көмек және техникалық жәрдем көрсету жөніндегі ұлттық агенттігі де өзіндік үлесін қосатыны сөзсіз. Бұл агенттік көрші елдерде дамуға ресми көмек көрсету саласында түрлі жобаларды жүзеге асырумен айналысатын болады. Осы орайда, бұл бағыттағы ұлт­тық саясатымызды дамыту мақсатында ҚР Президентінің биылғы 9 сәуірдегі Жар­лығымен Қазақстан Республикасының Дамуға ресми көмек көрсету саласындағы тұжырымдамасы бекітілді.
Біріккен Ұлттар Ұйымының мәлімет­тері­не жүгінсек, 2006-2012 жылдар ара­лығында Қазақстанның шет мемлекеттерге көрсеткен 56 миллион доллар көлеміндегі ізгілік көмегінің басым бөлігі (30 миллион доллардан астамы) Орталық Азияға жіберілген. Яғни бұл көрсеткішке сәйкес, өңірде ізгілік көрсету көлемі бойынша Қазақстан (РФ, АҚШ және Еуроодақтан кейін) төртінші орында тұр.
Қазақстанның Орталық Азия мемлекет­терімен ынтымақтастығында көлік-транзит әлеуетін дамыту мен энергетикалық нарық­ты қалыптастыру мәселесіне жіті көңіл бөлінуде.  Бұл ретте, мәселен, 2009 жылдан бері жұмыс істей бастаған «Түрік­менстан – Өзбекстан – Қазақстан – Қытай» газ құбырын атап өтуге болады. Сонымен қатар мамыр айының ішінде Қазақстан мен Түрікменстан Президенттерінің қа­тысуы­мен «Қазақстан-Түрікменстан-Иран» теміржол магистралінің Қазақстан – Түрікменстан бөлігінің салтанатты ашылуы болады. 2015 жылы іске қосылуы жоспарланған «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» құрлықаралық автокөлік дәлізі де өңір елдерінің әлемдік нарықтарға шығуы­на едәуір септігін тигізері сөзсіз.
Қазақстанның Орталық Азия елдерімен қарым-қатынастарында білім және мәдени-гуманитарлық ынтымақтастық саласының орны бөлек. Нақтылап айтатын болсақ, Елбасының тапсырмасымен, 2010 жылдан бастап еліміздің жоғары оқу орындарында 1 000-дай ауған жастарын оқыту бағдарламасы жалғастырылуда.
Жыл сайынғы негізде елімізде білім алуға тәжік азаматтарына 100 мемлекеттік грант бөлінуде. Сондай-ақ Тәжікстаннан 76 курсант ҚР ҰҚК Шекара әскерлері ака­демиясында, ал 40 курсант ҚР ІІМ әскери инс­титутында білім алуда.
Қазақстан Президентінің өткен жылы тамыз айындағы Бішкекке мемлекеттік сапары барысында Қырғызстанда жалпы білім беретін әрқайсысы 500 орындық екі мектеп салу жөнінде шешім қабылданды.
Өңірлік қауіпсіздікті сақтау ісінде Орталық Азияда ядросыз аймақты қалып­тас­тыру бастамасы аса маңызды болды. Бұл бастаманың нақты жүзеге асуына 1997 жылғы ақпанда Алматыда өткізілген Ор­талық Азия басшыларының саммиті ерек­ше серпін берді.
Назар аударатын жайт – Орталық Азия­да ядролық қарудан азат аймақ құру туралы келісімшартқа 2006 жылғы 8 қыркүйекте Семей қаласында қол қойыл­ды. Бұл оқиға Елбасымыздың Жарлығымен Семей ядролық полигонын жауып, әлем­дегі төртінші зымырандық-ядролық ар­сенал­дан өз еркімен бас тартқан және жаһан­дық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің белді бастамашыларының бірі болып табылатын Қазақстан Республикасы үшін үл­кен тарихи мәнге ие болды.
Орталық Азияда қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету ісінде Қа­зақстан өңір елдері мүше болып табы­латын халықаралық бірлестіктер мен форумдардың мүмкіндіктерін барынша пайдалануға тырысуда.
Қорыта келгенде, Елбасымыздың биылғы 18 қаңтарда Қазақстанда тіркел­ген шетелдік дипломатиялық өкілдіктердің басшыларын қабылдау кезінде атап өткеніндей, біздің сыртқы саясатымызда Орталық Азиядағы көршілеріміз экономи­калық ықпалдасу мен қолдауымыздың басты нысанасы болып қала бермек. Бұл – өте терең мағыналы тұжырым. Өйткені бір геосаяси мекенде орналасқандықтан, біздің көршіліс және бауырлас Орталық Азия мемлекеттерімен тамырымыз да, тағ­дырымыз да бір, алдымызда тұрған мін­деттеріміз бен қатерлеріміз де ортақ. Са­йып келгенде, көршілеріміздің саяси тұ­рақ­тылығы мен экономикалық жағдайы біз­дің еліміздің ішкі ахуалына да әсер ететіні сөзсіз. 
Ержан МҰҚАШ, Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің Сыртқы саясат орталығы меңгерушісінің орынбасары