Тұлпарын құрметтеуде қазаққа тең халық бар ма?

Тұлпарын құрметтеуде қазаққа тең халық бар ма?

Қазақ даласында аты аңыз­ға айналған, өз иесімен бірге тарихта өшпес із қал­дыр­ған тұлпарлар бар. Қо­б­ыландының Тайбурылы, Ал­памыстың Байшұбары, Қам­бардың Қарақасқасы сын­ды сәйгүліктердің аты батырлар жырлары арқылы бүгінгі күнге жетті. Одан кейінгі тарихта да жауға шапқан баһадүрлердің сенімді серіктеріне айналған сәйгүліктер бар. Қаба­н­бай­дың Қубасы, Бөгенбайдың Қы­зыл аты және тағы басқа тұл­парлар талай шайқастан ие­сін аман алып шықты. Бері қа­рай көз жүгіртсек алдымен Ақан­ның «Құлагері» еске тү­седі. Қазақтай жылқы ма­лын әспеттеп, адам сияқты құр­мет көрсететін халық әлем­де бар ма екен?
Қазақ халқының жылқыны ерекше қас­терлеуінің өзіндік себебі бар. Ғалымдар жа­байы жылқыны алғаш ауыздықтап мін­ген біздің ата-бабаларымыз екенін анық­тады. Бұған дейін Еуропада қолға үйретілді деп келген, тек Қызылжардағы Ботай та­ри­хи қонысында жүргізілген қазба жұ­мыс­тары жылқының қазақ даласында мі­ніл­генін дәлелдеді. Біздің заманымызға де­йінгі 4-3 мыңжылдықтарға тиесілі ат­тың бас сүйектерін зерттеу кезінде ауыз­дық салынғаны анықталған. Демек, қазақ хал­қының атты ердің қанатына балап құр­мет­теуінің бастауы осында жатыр деген сөз.
Көшпенділер айлап-жылдап ат үстінен түспеген, тіпті әйел-баласына дейін ат мін­гені белгілі. Арғы аталарымыз сақтардың со­ғысу өнерін шебер меңгергені, тұл­пар­ларымен жүйткітіп шабуы Еуропа, Кіші Азия, Жерорта теңізінің бойындағы, Мы­сыр­дағы халықтың зәресін ұшырған. Осы кез­де бұл елдерде басы адам, денесі жылқы «кентаврлар» туралы аңыз тарады.
Қазақта өзге жылқыдан ерекше ат­тар­ды тұл­пар, арғымақ, сәйгүлік, қазанат деп әс­пет­теген. Және оларды өте жоғары ба­ға­лаған. Бір жүйрік ат өз иесінің ғана емес, бүкіл әулетінің, руының, елінің абыройын ас­қақтататыны белгілі. Қазақтың эпостық жыр­ларына, аңыз әңгімелері мен ер­тегілеріне көз жүгіртсек, қай-қайсысында да атсыз батырды кездестірмейсіз. Солар­дың басында Қобыланды батырдың Тай­бу­рылы тұр. Тайбурыл шапқанда:
Көл жағалай отырған
Көкқұтан мен қарабай,
Көтеріліп ұшқанша,
Белінен кесе басады...
– деп жыр­ла­нады. Артында құлан-бұлан қалып қойған, бір төбенің тозаңы бір төбеге қосылып қал­­ған, көкқұтан, қарабайлар езіліп қал­ған, со­ларды жеп қара қарға-құзғындар қа­рық боп қалған – міне, жырдағы осы қа­сиет­­тері-ақ Тайбурылдың қандай екенін аң­ғартады.
Алпамыс батырдың Байшұбары жайлы да көп айтуға болады. Батыр туралы жыр­да:
Таудан асқан тасқындай,
Төгіліп Шұбар жөнеді.
Адыр-адыр бел еді,
Адам қорқар жер еді,
Неше қиын жерлерден
Тегістей шауып келеді.
Мейлі, дала, мейлі, адыр,
Теп-тегіс болды жер енді...
– деп оның шабысын суреттейді.
Ал Қамбар батырдың Қасқа аты былай суреттеледі:
Қамыстай екі құлағың.
Төрт аяғың қазықтай,
Төңкерген кесе – тұяғың.
Сұлулығың сүмбідей...

Батырлар жырларында ер жігіттің астындағы аты көлік қана емес, ажырамас серігі болып келеді. Тіпті кей жерде иеле­ріне адамша тіл қатып кетеді. Бұл қазақ халқының жылқы малын адам деңгейіне де­йін көтеріп, құрметтегенін көрсетеді. Жо­ғарыда айтылғандардан бөлек, Кенде­бай­дың Керқұласы, Ер Тарғынның Тарланы сынды тұлпарлар болғанын білеміз.
Ал одан кейінгі тарихта Тілеулі ба­тыр­дың Кез құлағы, Қабанбайдың Қу­ба­сы, Бө­генбайдың Қызыл аты, Шақшақ Жә­ні­бек­тің Қаракөгі, Бармақ батырдың Сан­дал­көгі, Исатайдың Ақтабаны, Амангелді ба­тырдың Шалқасқасы, Кейкі мергеннің Ке­раты, Қарабектің Қарасы, Қамыстың Шұ­­бары, Ерқосайдың Торысы, Сегіз се­рінің Бозжорғасы, Ақан серінің Құлагері сынды қазанаттар болғанын білеміз. Осы­лар­дың ішінде Құлагердің шоқтығы биік тұр. Қазақ аттың ең басты қасиеті – жүй­рік­тігі, жорыққа төзімділігі, иесіне сенімділігі деп санаған.
Тұлпардың аунағаны туған жерің,
Биеден туа бермес сендей құлын.
Жүз қой мен он төрт құр ат, төрт тайтұяқ,
Бір жолда әперіп ең ердің құнын...
– деп келетін жолдар Ілияс Жансүгіровтің «Құлагер» поэмасында кездеседі. Талай бәйгенің алдын бермеген Құлагерді бақта­ластары балтамен ұрып өлтіреді. Құлагер өлгенмен оның аты әлі күнге дейін өлмей келе жатыр. Қазақ халқы көшпенділік өмір­ді әлдеқашан ұмыта бастады, ал ат көлік болудан қалып барады. Бірақ қазақ халқының аузымен құс тістеген тұлпар­лар­ға деген құрметі ешқашан азая қоймас.
Зейнолла ӘКІМЖАНОВ, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, ақын:
– Жылқы мінсе көлік, ішсе сусын, сойса тағам. Ол қазақ қоғамында ерекше құр­метке ие түлік түрі. Махамбет «Ерулі атқа ер салмай» деп жырлайды, демек, сол за­ман­дағы батырларда бір емес жетегінде ерулі бірнеше ат болған. Қазақ ақын-жазу­шы­ларының көбінің шығармаларында кез­де­седі. Халыққа кеңінен таныс «Кер­бес­кер», «Қара жорға», «Бестай», «Боз­­жор­ға», «Тепеңкөк», «Маңмаңгер», «Тел­қоңыр» тә­різді әндер мен күйлерге осы ­қазақтың тұл­парлары арқау болған. Тіпті балаға ат қояр­да да, мысалы Құнан­бай, Құлыншақ деп есім берген. Сондықтан келе жатқан жылқы жылы қазақ үшін жақсы жыл болуы тиіс деп ойлаймын.

Автор
Последние статьи автора
Кадрлық резерв. Ол қай жағдайда компанияны құтқарады, ал қашан қызметкерлерге теріс ықпал етеді?
Кадрлық резерв. Ол қай жағдайда компанияны құтқарады, ал қашан қызметкерлерге теріс ықпал етеді?
Қайтыс болған адамның заттарын сақтауға бола ма?
Қайтыс болған адамның заттарын сақтауға бола ма?
Цифра
50
50 км/ч – именно с такой средней скоростью промчался вчера по афинской трассе Вячеслав Екимов

50 км/ч – именно с такой средней скоростью промчался вчера по афинской трассе Вячеслав Екимов, чтобы завоевать серебро в велогонке с раздельным стартом.
1900
Году

Бокс был узаконен как вид спорта
2,5
ГРАММА

Масса мячика для игры в настольный теннис
5
Олимпийских колец

символизируют единство пяти континентов, хотя ни одно из них не является символом какого-то конкретного континента. Цвета колец — синий, красный, желтый, зеленый, черный, — были выбраны, как наиболее часто встречающиеся на флагах государств мира.
130
км/час

С такой скоростью летит мяч, после удара профессионального волейболиста