Ғылыми-зерттеулерге сүйенсек, дін – қоғамды біріктіруші де ыды­ра­тушы да фактор болып қала береді. Қазіргі кезеңде діни төзім­сіздік қо­ғамды тұрақсыздыққа, қақтығыстар мен жаппай кедей­шілікке ті­рейтінін көз көріп отыр. Тарихқа сүйенсек, діни наным-се­нім­ді сыйламаудың түбі қанды шайқастарға ұласып, бүтін бір мем­ле­­кеттің жойылып кетуіне де әкелген. Ғылымда діни төзімділіктің бір­­неше белгісі көрсетілген. Олар мыналар: бірінші – өзге діндегі аза­­маттардың сеніміне төзімділік (мұсылман-христиан, мұсылман-буддист т.б.); екіншісі – өзге конфессиялардың өкілдеріне деген төзімділік (сунниттер-шииттер, католиктер-протестанттар); үшіншісі – дәс­түрлі емес діндер мен олардың өкілдеріне төзімділік; төртіншісі – Құ­дайға мойынсұнғандар мен атеистер арасындағы төзімділік. Діни төзімділіктің классификациясына қарайтын болсақ, бұл төртеуі Қазақ­станда сақталған. Бір сөзбен айтқанда, татулықты ту еткен Тәуелсіз Қазақ­станда діни төзімділіктің барлық түрі сақталған. Оған дәлелдер де жоқ емес.

ҚР Конституциясы 1-бабының 1-тар­мақ­шасында: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде ор­нық­ты­рады, оның ең қымбат қазынасы — адам және адамның өмірі, құқықтары мен бос­тан­дықтары», – деп жазылған. Яғни демо­кра­тия құндылықтарымен жүретін біздің ел – сонымен қатар зайырлы мемлекет. Пра­вославие, буддизм және ислам әле­мі­нің ортасында орналасқан Қазақстан «Өр­ке­ниеттер қақтығысы» атты әйгілі мақала жарияланған жылдары азаттық алды. Барынша жариялылықты, географиялық факторларды ескеру аса маңызды болды. Дін сияқты өте нәзік мәселеге екі шоқып бір қараған еліміз бүгінде діни төзімділіктің үлгісін көрсетіп келеді. Халықаралық ұйым­дар мен әлемдік сарапшылардың пі­кі­рінше, Қазақстан әлемдегі бейбітшілік пен тұрақтылықты нығайтуға қомақты үлес қосуда. Оның бір айқын дәлелі – дү­ние­жү­зін­де тұңғыш рет қазақ жерінде ұйым­дас­ты­рылған әлемдік және дәстүрлі дін лидерлерінің съездері. 2003 жылы алғаш рет Астанада өткізілген форум әрбір үш жыл сайын ұйымдастырылатын болып, 2006 және 2009 жылдары елордада өз жал­ғасын тапты. Қазақстан Президенті  Н.На­зарбаевтың әлемдік және дәстүрлі дін ли­дерлерінің съезін өткізу туралы идеясын ислам, православие, католицизм, про­тес­тан­тизм, буддизм, индуизм, кон­фу­циан­дық, иудаизм және басқа да көптеген дін­дер­дің өкілдері қолдап отыр. Осы бір бас­тама арқылы қанды қақтығысқа дейін бар­ған діндер арасындағы келіспеушіліктер бір үстелдің басында мәселе етіп көтеріліп, күн тәртібіне шығарылды.

Аталған съезд бір діннің мүддесіне жұ­мыс істемей, адамзатқа ортақ өзекті проб­ле­малар талқыланатын дінаралық диалог құруға мүмкіндік жасайтынын көрсетіп келеді. Жалпыадамзатқа ортақ дәл осын­дай сипаттағы форумды ұйым­дас­ты­ру­ға мо­ральдық құқыққа ие бір ел болса, ол – Қазақстан. Себебі Тәуелсіздік жылдары біз­дің қоғамдағы діннің рөлі үлкен екенін көрсетіп берді. Деректерге сүйенсек, 1989 жыл­ғы 1 қаңтарда Қазақстанда 671 діни қауым, 20 конфессия мен деноминация бол­ған. 20 жылда діни бірлестіктер саны алты есе көбейіп, екі жыл бұрынғы жағдай бойынша олардың саны 4460-қа, ал кон­фес­сиялар мен деноминациялар саны 42-ге жетті. Діни бірлестіктердің арасында: ислам – 2724, орыс православ шіркеуі – 304, Рим-католик шіркеуі – 87, про­тес­тан­ти­зм – 1267 және 46 дәстүрлі емес дін мен жаңадан құрылған діни бірлестіктер тір­келген. Діни бірлестіктердің иелігінде үш мыңнан астам діни ғимараты бар, соның ішінде мұсылман мешіттері, православ шір­кеулері, католик костелдері, сина­го­га­лар, протестанттық ғи­ба­дат үйлері т.б. атап өту­ге болады. Бұл біз­дің елдегі дін мәсе­ле­лері бойынша заң­на­мамен белгіленген процедураларды тір­кеу­дің либералдығын білдіреді. Елімізде 8 жо­ғары (соның ішінде: 2 ислам, 1 католик, 1 лю­терандық, 4 про­тес­танттық), 6 арнайы орта және 3 жалпы білім беретін діни оқу орны бар. Қа­зіргі таңда республикада 20 елден 300-ге тар­та шетелдік миссио­нер­ жұмыс жа­сай­ды екен.

Тәуелсіздік жылдарында рухани дәс­түр­лердің жаңғырғанын көруге болады. Жыл сайын мешіттер, шіркеулер, си­на­го­галар бой көтеруде.

Жақында «Діни қызмет және діни бір­лестіктер туралы» жаңа Заң қабылданды. Қо­ғамда түрлі пікір туғызғанымен, аталған құжат ел азаматтарының діни наным-се­ні­мін құрметтей отырып, мемлекеттегі тұ­рақ­тылықты одан әрі дамыту үшін жұмыс істейтін стратегиялық заң болады деп ай­ту­ға толық негіз бар. Мұның бәрі елімізде рухани жаңғыру, ар-ождан бостандығы, аза­маттық бейбітшілік пен конфес­сия­ара­лық келісімді сақтап, нығайтуға ба­ғыт­тал­ған саясаттан шығып отыр.

Отандық дінтанушылардың пайы­мын­ша, екі алып құрлықтың тоқайласқан же­рі­нен орын тепкен Қазақстанның дін­аралық диа­логтің бастамашысы мен белсенді қаты­сушысы атануы заңдылық. Жасы­ра­тыны жоқ, елімізде көптеген этностар мен дін өкілдері тұрып жатыр, олардың өзара әрекеттесуінің үлкен тәжірибесі бар, сондықтан Қазақстанның конфессиялар мен өркениеттердің жемісті диалогі ор­на­ған мекен атануға құқығы бар. Съездерді өткізу Қазақстанды өр­кениеттер ара­сын­дағы диалог алаңына айналуға мүмкіндік берді. Дін лидерлері мен саясаткерлер Ас­танаға әлем да­муындағы ең өзекті мә­се­ле­лердің шешімін табу үшін әрбір үш жыл сайын жиналып тұрады.

Түйін

Осыдан бір-екі жыл бұрын алыс-жақын шетелдерде «Этносаралық және кон­фес­сияаралық келісімдердің қазақстандық моделі» тақырыбында ғылыми-тәжіри­белік конференция өткізілді. Қазақ елінің тиімді саясатын сырткөз саралап жатыр. Венгрия, Чехия, Бельгия сияқты Еуропа елдерінде өткен мұндай жиындар Қазақ­стандағы діни толеранттылықты кеңінен насихаттады. Аталған елдерде «Н.Назарбаев – этносаралық және конфессияаралық келісімдердің қазақстандық мо­делінің негізін қалаушы» атты кітап бірнеше тілге аударылып басылды.