Мақаш ТӘТІМОВ, демограф-ғалым:

– Тәуелсіздік алған жылдары шетелдік сарапшылар, оның ішінде БҰҰ-ның сарапшылары Қазақ­станның демографиялық ахуалына төмен баға берді, «халық саны өспейді, керісінше, азая береді» дегенді айтты. Тәуелсіздіктің 20 жылдығы тұсында бұл болжамдар жөнінде не айтуға болады?

– Иә, Тәуелсіздік алған жылдары ше­тел­дік сарапшылар тарапынан, БҰҰ-ның сарапшы­лары тарапынан түрлі-түрлі де­мог­рафиялық болжамдар жасалды. Оны қате болжамдар деп те айтуға болады. Ал біз үшін, отандық демограф­тар үшін ол әу бастан-ақ тіпті күлкілі болжам болып көрінген. Әлемдік деңгей­дегі демография­лық болжамдарды ұсынушы мамандардың сол кезде Қазақстан туралы білім­дері аз еді, қазір де біліп отырғаны шама­лы. Олар Қазақстанды Ресейге, Украинаға ұқсатып, солардың артынан құрдымға кететін аймақтардың қатарына жатқызып қойды. Бұл – біліктіліктің аздығынан болған қате­лік. Тәуелсіздікке ие болған жылдары Қа­зақстан­нан жаппай кетіп жатқандар көп болды, екін­ші­ден, сол дағдарыс жылда­рын­да сәбилердің саны азайып кеткен болатын. Оның үстіне халықаралық сарап­шылар қазақстандық­тардың бір бөлігі славянтектес халықтардың өкілдері болуын ерекше назарда ұстады. Алайда қазақстан­дықтардың бәрі орыстан тұрмайды ғой. Қазақстанда түркітектес халықтардың да үлесі басым.

– Тәуелсіздік алғанға дейін еліміздегі қазақтардың үлес салмағы қанша еді?

– Ол кезде еліміздегі қазақтардың үлес салмағы 40 пайызға жетер-жетпес болды. Тың игеру жылдарында тіпті 27-ақ пайызды құрадық. Енді 65-66 пайызға көтерілдік. Бұл – ғылыми тұрғыдан қарағанда өте үл­кен құбылыс. БҰҰ-ның критерийі бойынша бір мемлекеттің үштен екісін құрайтын халық сол елдің иесі болып танылады. Біз 2020 жылдары 70 пайызға жетеміз. Бұл жағдай Қазақстанның бүтіндей тынысына өзгеріс әкеледі. Толық­қан­ды унитарлы ел атанып, бірізді саясат жүргізе аламыз. Себебі сайлаушылар электораты да өзгереді. Қазір шешілмей жатқан көптеген ұлттық мәселелер, мемлекеттік тіл мәселесі сол кезде өздігінен шешімін табады. Түптеп келгенде, мемлекеттік тілді тиісті орнына қондыратын Парламент те, Үкімет те, тіпті Президент те емес, бәрін реттейтін – біздің демографиямыз. Сан сапаға айналады, сапа сананы көтереді.

– Еліміздің барынша қазақтанып жатқанын, мемлекетқұраушы ұлт­тың үлес салмағы артып жатқанын және арта беретінін айтып жатыр­сыз. Бұлай жалғаса беретін болса, болашақта «көпұлтты ел» деген тіркес саяси қолданылымнан түсіп қалуы мүмкін бе?

– Көпұлтты мемлекет деп біз саяси тұрғыдан ғана айтамыз. Қазір жиі айтылып жүрген «Қазақстанда 135 ұлттың өкілі бар» деген тіркес Кеңес Одағынан қалған. Ол – тіпті жалғыз Қазақстанға қатысты емес, бүкіл КСРО-ны мекен еткен ұлт өкіл­дерінің тізімі. Соны біздің статистеріміз 1999 жылғы бірінші ұлттық санаққа да, 2009 жылғы екінші ұлттық санаққа да енгізіп қойған. Халық арасынан бес дүнген, үш бурят, жиырма бес қалмақ деген сияқты адамдар табыла береді. Осы жерде әлемдегі ең біртұтас елдердің бірі Жапо­ния­­ны мысалға алайық. Сол алақандай Жапонияның өзінен 130 тұрмақ, 200 ұлттың өкілдерін тауып алуға болады.

– Арттағы 20 жылда қазақстандық­тар­дың урбандалуы, яғни қалаға қарай ағылу процесі жылдам жүрді. Бұл құбылыс болашақта біздің көбеюімізге тежеу болмай ма?

– Иә, бізде урбанизация – өте жылдам жүріп жатқан құбылыс. Оның жақсы жақтары да, жаман жақтары да бар. Қазақ­стан урбани­цазиялық процестер жағынан әлемдік орташа деңгейге көтеріліп жатыр, яғни халықтың 50 пайызы – қалада,  50 п­а­­й­ы­зы ауылдық жер­лер­де тұрады. Мұн­дай көрсеткішке жетуімізді жағымсыз құбылыс деп бағалауға болмайды. Мұн­дағы ескеретін жайт – қалаға көшкендердің басым көпшілігі қазақтар. Яғни бұл демог­рафия үшін болмаса да, ел ішіндегі саяси жағ­дайлар үшін мемлекетқұраушы ұлтқа тиім­ді болып саналады. Дегенмен қазақ біртіндеп қалалық мәдениетке көшеді. Оның демогра­фияға зияны:  әлеуметтік жағдайы тәуір болмаса, бала туу азаяды. Бірақ одан трагедия жа­сауға болмайды, бұл да – дамудың заңды­лығы. Қала деге­німіз – әкім­ші­лік аймақ. Ал оған қазақтар көптеп қоныс­танбай­тын болса, жүгенсіз қаламыз. Қазір ауылдың да мәдение­тінде өзгерістер бар. Мәсе­лен, қалада «үшінші бала» пайда болып жатса, ауылда – «төр­тінші бала», шалғай ауылдардағы «бесінші бала» жоғалып кетті.

– Демографиямызды көтеру үшін ұсынысыңыз қандай?

– Бізде «Алтын алқаны» – жеті бала, «Күміс алқаны» алты бала тапқан аналарға береді. Ал жас аналар екі-үш баламен ғана шектеліп жатыр. Осы жерде біз аналарды төртінші, бесінші бала тууға ынталандыруы­мыз керек. Яғни «Қола алқа­ны» жасауымыз керек, оның да сыйлығын тиісті деңгейде жасасақ, аналар соған ұмтылады. Сондай-ақ әкелерді де назардан тыс қалдырмау керек, мен бір үлкен отырыста бұл мәселені әзіл­мен араластырып, «отец-молодец» деген сыйлық тағайындауды ұсынған едім. Мұндай бастамалар­ды мен «Нұр Отан» партиясына да, сенаторларға да жеткіз­дім.