«Ол уақытты мен романтикалық кезең болды деп айтар едім»

Мұрат ӘУЕЗОВ, мәдениеттанушы ғалым, қоғам қайраткері:

– Ол кез саяси жүйе түбірімен өз­ге­­ріп, халықтың екіұдай күй кешіп жүр­ген уақыты еді. Қазақстан аза­мат­тарының алдында тарихи сы­нақ­тар, үлкен белестер тұрды. Біз со­лар­дың алғашқы сынақтарымен бет­пе-бет келдік. Мен ол кезде Жо­ғарғы Ке­­ңестің депутаты едім. Мен бас­қар­ған Халық­аралық бай­ла­ныс­тар ко­ми­теті өте белсенді жұ­мыс іс­те­ді. ТМД шеңберінде парла­мент­­ара­лық ын­тымақтастық тур­алы келі­сім жа­сау­ды біздің ел бірін­ші болып ұсын­ды. Бұл идеямызды пост­ке­ңес­тік ел­дері де мақұлдады. Ке­йіннен Тәуелсіздік туралы заң әлі қабыл­дан­­­б­аса да, 1991 жылдың 1 желтоқ­са­­нынан бастап, біз азаттығымызды шы­­­на­йы сезіндік. Дәл сол күні бұ­рын­­­дары формальды түрде сай­лауға қа­ты­сып келген халқымыз демо­кра­тиялық жол­мен Қазақстан­ның тұң­ғыш През­и­ден­тін сай­лады. Ол уа­қыт­ты мен ро­ман­тикалық ке­зең бол­ды деп айтар едім. Тәуел­сіз­діктің ал­ғашқы жылдары биліктің негізгі үш тармағы өзара тату шешім­дер қа­был­дай білді. Тіпті елі­міз­дің ресми ата­уы туралы үлкен дау болған еді. Бірақ со­ңында ауызбір­шілік жеңді. Сол кезде қа­былданған салмағы мы­ғым саяси ше­шімдердің жемісін бү­гін көріп отыр­мыз. 

«20 жыл бұрын құлап бара жатқан туды ұстап қалған Елбасы ел мерейін асқақтатып келеді»

Мырзатай ЖОЛДАСБЕКОВ, ҚР Президенттік мәдениет орталығының директоры, мемлекет және қоғам қайраткері:

– Алдымен Тәуелсіз Қазақ­стан­ның тұңғыш Президентін жалпы­ха­лықтық сай­лау жөнінде арнайы штаб құрылды. Сол штабты басқар­ған адамның бірі мен болдым. Ке­ңес Одағындағы сай­лау­­­лар­дың қалай өткенін халық жақсы бі­леді. Бір кісіні ұсынып, бәрі соған жап­пай қол көтеріп, бас шұлғитын. Бұ­рын біз қанша хан сайлаған ұлт болсақ та, та­рихымызда Президент сайлап көр­ген емес­піз. Сон­дық­тан сол бір жа­уап­кер­ші­лікті сезіне оты­рып, демо­кра­тиялық жал­пыхалықтық сайлау өт­кіздік. Халық бір­ауыздан Нұр­сұлтан На­зарбаевты Мем­лекет бас­шысы ре­тінде сайлады. Сай­л­аудан кейін ұлық­тау салтанатын өт­кізу де бізге жүк­телді. Менің қасымда сол кезде Иманғали Тас­мағамбетов, ме­нің сол кездегі кө­мек­­шім Қырымбек Кө­шер­­баев, Са­уыт­бек Әбдірахманов, Ма­рат Тәжин, мар­құм Алтынбек Сәрсен­баев болып еді. Дү­ние­жүзі елдерінің Пре­­зидент инау­гурация­сын өткізген тә­жіри­бесін із­дей бастадық. Бірақ сол тә­жі­­ри­бе­лер­ді қарап отырып, сол дәс­түр­лер­ді қа­заққа жа­қын­да­туға ты­рыстық. «Біз ен­ді жан-жағы­мыздағы ел-жұрт қа­лай тү­сінеді бұрынғы заман­дағы ханды ұлық­­­таған сияқты ақ киізге көтермейік» деп шештік. Бірақ ақ киізді ұмыт қал­дыр­­майық деп, ақ киізді жай­дық. Пре­зи­дент соның үстінде тұ­рып, ант берді. Хан­ды ұлық­тағанда қазақ ақсар­бас шал­­ған. Біз де сол дәстүрді аттап кет­пе­дік. «Тәуелсіз елміз, өз басшымыз бар, со­ны маңайы­мыздағы ел-жұрт ес­тісін» де­­генді мең­зеп, Алатаудың бау­­ра­йында жо­ға­рыға қаратып зең­бі­ректен отыз рет оқ аттық.

Президент ант берген орынды биік­тет­­тік. Сонда Президент отырған сах­на­­н­ың арғы беті ашылып, жел соқты ма, біл­­меймін, Тәуелсіз еліміздің туын құ­ла­та жаз­дады. Жасыратыны жоқ, бәрі­міз са­­сып қалдық. Құдайдың құдіреті ғой, біл­­­меймін не сездіргенін, әйтеуір Пре­зидент құлап бара жатқан туды жерге түсірмей ұстап қалды. Қазақтың ырымы ғой деп Ел­басына Маңғыстау жақта тұ­ра­тын ерлі-зайыпты шебер­лерге ар­на­йы тіккізген шапан жауып, ба­сына мұ­ра­­бын кигіздік. Мемлекет бас­шысына ба­­т­а берсін деп Абайдың елінен Ұлы ақын­­ның шәкірті деп, жа­рық­тық Шәкір Әбе­­новті алдырт­қан едік. Ол кісі шын жү­­регінен бата бер­ді. Сол қасиетті бата қа­­был бол­ды деп ой­лаймын. Инау­гу­ра­циядан ке­йін Қа­был­дау үйінде той жа­­садық. Түн ортасында Президенттің ре­зиде­н­ция­сы­на бардық. Дастарқанда штабты бас­қарған, Пре­зи­­­дентті ұлықтау рәсімі ком­ис­сиясы­­ның төр­ағасы бол­ған адам ре­­тінде бірінші сөз­ді мен сөй­ле­дім. «Баянды болсын, ба­қытымыз! Ал­­ла өзі сез­­дірген шығар, құ­лап бара жат­­қан ту­ды ұстап қалдыңыз. Қа­зақтың он­сыз да жы­ғылып жатқан туы еді, енді құ­­ла­майтын болды, туды өзі­­ңіз тік­те­діңіз», – дедім. 20 жыл бұ­рын құлап ба­­ра жат­қан туды ұстап қал­ған Елбасы ел мерейін ас­қақтатып ке­леді. Құдайға тәу­бе, содан бері туымыз жел­біреп, ха­лық­тың рухын кө­теруде. Елі­міз бас­шы­сын таңдауда қа­те­лесіп көр­ген емес. Елі бас­шысына, бас­шы, елі­­не сеніп ма­мы­ра­жай күн кешіп жа­тыр­мыз. 20 жыл бұ­­­рын ешкім та­ны­май­­тын ел едік. Қазір ең­сесі биік, өзге­лер­­мен бір қатарда тұ­ра­тын елге ай­нал­­дық. Осының бәрі ха­л­ық осыдан 20 жыл бұ­рын бірауыздан сай­­лаған бас­шы­­сы Нұр­сұлтан Назар­баев­тың арқасы. Осы күнге жеткізген Ал­­лаға шүкір дейміз.

«Елбасымен кездескен халықтан бұлқыныс, толқыныс байқаған едім»

Қуаныш Сұлтанов, мемлекет және қоғам қайраткері:

– 1991 жылдың тамыз айындағы КСРО тағдырына әсер еткен оқиғадан кейін, біздің елге Кремльдің ықпалы азайған болатын. Бізде «өзіміз де мемлекет құра аламыз ғой» деген сана қал­ыптасып, азаттықты, егемендікті шынайы сезіне бас­тағанбыз. Сәл ертерек енгізілген президенттік институтты «би­ліктің қайнар көзі халықтың қуатымен қалыптастыру керек» деп, еркіндігімізді көрсету үшін бүкілхалықтық сайлау өткізу туралы шешім қа­былданды. Мен ол кезде ҚР баспасөз және бұқаралық ақпарат министрі қызметін атқарып жүрдім. Президент сайлауға үлкен дайындықпен барды. Алдымен бүкіл Рес­публиканы аралап шықты. Ақпарат саласына жауапты бол­ғаннан кейін Нұрсұлтан Әбішұлымен бірге мен де біраз облыстарды ара­ладым. Ашық алаңдарда халықпен кездесулер ұйым­дас­ты­рылды. Сонда халықты «өзімізді-өзіміз басқарамыз» деген ас­қақ сезім билеп тұрды! Аймақтарды аралағанда Елбасымен кездескен халықтан бұлқыныс, толқыныс байқаған едім. Сайлауға дейін идеоло­гия­лық жұмыстармен айналысқан сол кездегі Премьер-ми­нистр­дің орынбасары Мырзатай Жол­дасбеков бастаған жұмыс­шы топтың құрамында болдым. Ха­лыққа бұқаралық ақпарат құ­рал­дары арқылы сайлау туралы түсінік беріліп жатты. Пре­зидент сайланғаннан кейін жаңағы жұмысшы топ инаугурацияны өткізді. Жоғарғы басшыны ұлық­тау салтанаты кеңестік кезеңде болмаған. Қазіргідей жағдайға жеткеніміздің басты себебі – халықтың сол кездегі дұрыс таңдауы деп ойлаймын.

«Біздің халқымыз Мемлекет басшысын таңдауда қателескен жоқ»

Сағынбек ТҰРСЫНОВ, қоғам қайраткері:

– Егемендік декларациясы қабыл­да­нып, енді ғана азаттықты сезіне бас­та­ған кезіміз еді ғой. Тұңғыш рет бү­кіл­ха­лықтық Прези­дент сайлауы өткізіліп, саяси жүйеге өзге­рістер енгі­зіл­ді. Дү­ние­жүзіндегі демократия­лық елдердің тә­жірибелері ескеріліп, ке­ңес­тік ке­зеңдегі хатшы деген жоғарғы лауазым Пре­­­зидент деп өзгертілді. Ол кезде Тал­ды­қор­ғанда облыстық партия коми­тетінің хат­шы­сы, облатком төрағасы, об­­комның 1-хат­шы­сы, облыстык кеңе­сінің төрағасы қыз­мет­­терін атқар­ған­мын. Жаңа саяси жүйе тә­жірибеге ен­гі­зілгеннен кейін облыс әкімі бо­л­ып жұ­мыс істедім. Айтайын дегенім, осы­­­дан дәл 20 жыл бұрынғы сайлауға ха­лық өте белсенді қатысты. Қиын-қыстау ке­зең­де өте үлкен сенім білдіріп, ел аза­мат­та­ры Нұр­сұлтан Әбішұлы Назар­баевты таң­да­ды. Тұң­ғыш Президенттің ең алғашқы инау­­гу­­ра­циясына қатыс­тым. Ұлықтау салтанаты­на жи­­налған аза­мат­тардың көзінен шексіз қуа­ныш се­зіліп тұрды. Тіпті азаттықтың ақ та­ңы ту­­ғанын түсін­гендердің арасында көз жа­­сы­на ерік бергендер де болды. Әсі­ре­се өзі­­міз­дің қандастарымыз қатты қуан­ды. Қа­зақ ай­тады ғой «ат шаптырып, той жасады» деп. Мі­не, дәл сол сияқты, Пре­зиденттің ең ал­ғаш­қы инау­гу­ра­ция­сын халық ыждахат­ты­лықпен өт­кіз­ді. Біздің халқымыз Мемлекет басшы­сын таңдауда қателескен жоқ. Өзде­рі­ңіз жақсы білесіздер, өткен 20 жылда ке­ңес­­тік құрсаудан шыққан елдердің ішін­де сәт­сіздіктер мен кедергілерге ұшы­рамағаны кем де кем. Олардың қа­сында бейбітшілік пен тыныштықтың, саяси тұрақтылық пен эко­номикалық өсімнің арқасында Тә­уел­сіз­дігіміздің 20 жылдығын еңселі қарсы алып отыр­мыз. Халықтың шексіз сеніміне ие Ел­ба­сымыз да өзінің көреген саясаткер еке­нін нақты істерімен дәлелдеді.