Тіл бағдарламасындағы пайыздар нені меңзейді?

Қазақстан тәуелсіздік алған соң жұртшылықтың ономастикаға байланысты талабы өсті. Ономастика дегеніміз, қысқаша айтар болса, жер-су мен елді-мекен атауларына байланысты саясат пен ғылым. Халықтың ономастикаға байланысты талабының күшеюіне де себеп бар. Өйткені, елді-мекен мен көше атаулары ел тарихы мен мәдениетінің, жадысы мен танымының тікелей жалғасы, бейнесі, туындысы. Тәуелсіздік алған елдің соны жаңғыртуға ұмтылуы – заңдылық. Бірақ, ономастиканы жүзеге асыру бүкіл халыққа ұран тастап, елді мекен атауларын жаппай өзгертетін науқандық шаруа ма? Жоқ, әрине. Бұл ғылым және саясат болғандықтан ол жерде байыпты, байсалды жұмыс болғаны ләзім. Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламасында бұған айрықша мән берілген. «Тұрғындардың ономастикалық комиссиялардың жұмысындағы шешім қабылдау процесін талқылауға қоғамдық қолжетімділік пен ашықтық қағидаттарының сақталуына қанағаттанушылық дәрежесін (2014 жылға қарай - 60%, 2017 жылға қарай - 75%, 2020 жылға қарай - 90%)» сақтап отыру көзделген. Бұл жердегі басты мағына «қанағаттанушылық дәрежесі» деген тіркесте тұр. Бұл ономастика мәселесін қоғамдық талқылауға салудың өзін ұстамдылық қағидасымен жүргізуді, оның үлесін біртіндеп өсіруді айтып отыр. Өйткені, ономастиканы жаппай науқаншылдыққа салып жіберу қоғамдық шиеленіс пен қайшылық тудыруы мүмкін. Қалайша дерсіз? Қазақстан Республикасында тұратын өзге ұлттың өкілдері аз емес. Кеңес Одағынан алып қалған еншіміздің бірі сол. Олар да Қазақстанды өз отаны санайды. Тұрғылықты елді-мекеннің атауына әбден үйренген. Енді бірден төп еткізіп сол жердің, елді-мекеннің атауын өзгерте салу, әжептәуір түсінбеушілік тудыруы мүмкін. Ол үшін алдымен түсінік беру жұмыстары жүргізілуі керек. Ал, сол жергілікті жұртты жаппай қатыстырып талқыға салу да дұрыс болады деу қиын. Өйткені, азшылық пен көпшілік талабы әр уақытта тарихи дүниеге сәйкес келе бермейді. Сондықтан бұл жерде байсалдылық артық болмайды. Дәл қазіргі солтүстік пен орталық Қазақстан облыстарында туып жатқан айтыс-тартыстар осының дәлелі бола алады. Төзімділік пен түсінік берудің арқасында бұл түйін де былтырдан бастап шешіліп келе жатыр. Оның үстіне әр аймақтың «мендігі» дейтін ұғым бар. Әрбір топ өзі тұрып жатқан жерді «меншігіне» балайды. Сондықтан да Отаным деп сүйеді. Сондықтан да ол жердегі барлық мәселені тек «өздері» тұрғысынан шешкісі келеді. «Ауылды - атамның, көшені - көкемнің атымен» атау талабының түп-тамыры осында. Ол ауылды бірнеше рудың мен тайпаның өкілдері мекендеп отырса, қып-қызыл айтыс туды дей беріңіз. Бірқатар өңірде осындай айтыстың туғаны рас. Міне, сондықтан да ономастика мәселесіне уақытша мораторий жариялауға тура келді. Енді мемлекеттік бағдарламаға және «Ономастика туралы» жаңа заңға сәйкес оның көбесі сөгіле бастады.

Қазақ ұлты осы Республика атауына негіз болып отыр. Қазақ – тұтас ұлт. Олай болса ұлт тұлғалары да бүкіл ұлтқа ортақ. Оның туған, өскен және қызмет еткен жері тек жағырапиялық роль атқаруы тиіс. Ал, олардың атындағы көше мен елді-мекендер қазақ жерінің бәріне ортақ. Абай – Шығыстікі, Құрманғазы – батыстікі, Жамбыл – оңтүстіктікі деген аймақтық өзімшілдік - тұтас ұлтты қидалайтын дүние. Ономастикалық шаралар басталған жылдары ондай қайшы пікірлер болмай қалған жоқ. Бірақ, бұл дүние де біртіндеп ортақ арнаға түсіп келе жатыр. Тұлға – ұлт бірлігінің айнасы. Ономастика да одан тыс қалуға тиіс емес. Сондықтан тәуелсіздік жылдары туғызған тұлғаларға да назар аударуға тиіспіз. Мысалы, Желтоқсан қаһарманы Қайрат Рысқұлбековтың, алғашқы қазақ ғарышкерлері мен ел даңқын жалпақ әлемге паш еткен тұлғалардың есімдері барша қазақ даласына ортақ қой. Рас, әр аймақтың ардақ тұтатын, қасиет көретін тұлғалары бар екеніне шүбә жоқ. Жергілікті жұрт «ием де, кием де» деп біледі оларды. Елдігімнің берекесі деп басына тәу етеді. Бұл аймақтық «өзімшілдік» емес, бұл сенім мен береке факторы. Оны ескермеуге әсте болмайды. Байқап көрсеңіз, қазақ даласының әрбір ірі елді мекенінде бар ондай жерлер. Мағына беріп көрсек, «Сакральды Қазақстан!» ұғымын тудырып тұрған дүниенің бірі осы. Әрине, сакральдіні – «қастерлі» деп алғанда одан сайын ұғынықты бола түсер ме еді. Ономастика комиссиясы бұдан қастерлі дүниелерді ескеруі – ұлттық бірлікті тереңдете түсетіні анық. Мемлекеттік бағдарламада баса айтылған талаптың бірі: тарихи атауларды сақтау мәселесі. Өйткені, ұлттың ұлттық, тілдік, мәдени, тарихи кодын сақтап отырған тура сол дүние. Сондықтан оған терең мән беріп қараудан ұтылмаспыз. Өйткені, кең байтақ қазақ даласы ешуақытта иесіз, қараусыз болмаған. Әрбір тал мен төбенің, әрбір өзек пен көлдің атауы бар. Ол атаудың түбінде көл-дария тарих жатыр. Міне, тап осы мәселеге жергілікті жұртшылықты, ақсақалдар мен данагөйлерді кеңінен қатыстыруға болар. Сол кезде ғана мынау даланың шын иесін тауып, ұлттық кодтың шифры кеңінен ашыла беретін болады. Осылайша, парасат пен пайымға сала отырып, ономастика мәселесін біржақты шешуге жетерміз. Оған да уақыт керек. Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламасындағы «Тұрғындардың ономастикалық комиссиялардың жұмысындағы шешім қабылдау процесін талқылауға қоғамдық қолжетімділік пен ашықтық қағидаттарының сақталуына қанағаттанушылық дәрежесі» деп, әр жылдар еншісіне түскен пайыздарды осы мағынада түсінгеніміз дұрыс болар.
С. Ақынжанов