Адам капиталын 60 пайыздық межеге қалай жеткіземіз?!

«Егер адамдардың мүддесі үшін адамдар құрған қоғам және оны құрайтындар эмоциялылық тұрғыдан адам деңгейіне жете алмаса, ол қоғам өмір сүруге қабілетсіз. Егер қоғам мүшелерінің көпшілігінің жүректері қоқыстан тұратын болса, онда апатты күте беріңіз…»
                                                                                                                          (О.Хаксли)

Сонымен, Хакслидің дегеніндей, біздің жүрегіміз қоқысқа айналмауы үшін не істеуі­міз керек немесе қоғамда жүрегі кең, көңілі дария жандардың үлесін есе­леу үшін қандай жайттарды ескерген абзал?!
Негізінен, бұл тұрғысында ғылыми дәлел­денген пәлсапа бойынша адамның өзгелерге жақсылық істеп, қоғамға пай­дасы тиюі үшін кез келген мемлекеттің адами капиталы берік, ұлттық қауіпсіздігі мығым, халқының мемлекет дамуына деген сенімі нық болуы қажет. Бұған қоса адам капиталын құру үшін материалдық қаражат жеткіліксіз, ол үшін капиталды иеленушінің еңбегі, сонымен қатар отба­сы мен қоғамның рухани және мәдени салымдары қажет.
Жалпы, қазірде әлемдік ғалымдар адам капиталын дамыту турасында әрқи­лы идеяларды ортаға салуда. Қайсыбір сарап­шылардың пайымдауынша, кез келген мемлекетте адам капиталы 60 пайыздық межеге жеткенде ол мемлекет өзінен-өзі дамымақ. Ал бұл тұрғыда біздің көрсеткішіміз қандай?! Адам капи­талын дамыту мақсатында отандық идея­лар легі қалай жасақталуда?! 60 пайыздық межені бағындыруға ықылас-бейіліміз қаншалықты?! Бүгін біз «Алаштың идеялар банкін» пайдаланып осы ретте сараптауды жөн көрдік...
Өмір сүру сапасын жасарту керек
Адами капиталды дамытудағы ең бірінші қадам, ол – адамның өмір сүру ұзақтығы және мемлекеттің жас ұрпақпен толығып отыруы. Сауатты адам капиталын жасау үшін ең маңыздысы – осы. Адам өмірінің ұзақтығы жайында өткенде ғана ұлтымыздың денсаулығына жауапты ден­саулық сақтау министрі Салидат Қайыр­бекова ханым: «Қазақ­стандық­тар­дың өмір сүру ұзақтығы 2011 жылы – 69,01 жас, 2012 жылы 69,6 жасқа артып, 0,59 жылға өсіп отыр», – деген-ді. Ресми мәліметтер бойынша Қазақстандағы 65 жастан асқан тұлғалар саны 1,1 миллион адамды немесе тұрғындардың жалпы санының 7,14 пайызын құрайды. Ең қызығы сол: БҰҰ сарапшылары Қазақ­стан­ды тез қартаюшы мемлекеттер қата­рына жатқызады. Олардың болжамы бойынша 2050 жылы республика тұр­ғындарының 25 пайызын қарт адамдар құрайды. Ал мамандар «қартаюшы ұлт болудан қорыққан абзал» деседі.
Камал ОРМАНТАЕВ, ҰҒА академигі:
– БҰҰ тегіннен-тегін Қазақстанды қартаюшы мемлекеттердің қатарына қосып отырған жоқ. Ресурстық қоры мол Қазақ елі үшін адам капиталын сауатты қалыптастыру идеясының бір бөлігі – бала туу көрсеткішін көбейту. Егер БҰҰ мамандары болжап отыр­ған­дай, 2050 жылы елімізде қарт­тар­дың көрсеткіші 25 пайызға жетсе, онда бұған шынымен алаңдауымыз керек. Қарттық деңгейінің өсуі мем­ле­ке­тімізде еңбекке қабілетті адам­дар­дың көрсеткішінің төмендеуіне апа­рып соғады. Мысалы, қазірде біз «қазақ ғылымы қартайып барады» дегенді жиі айтамыз. Расымен де, біздің қазақ ғылымында еңбек етіп жүргендердің дені – 50-60 жасты құрайтындар. Ғылымда жастардың қарасы тым аз. Сонда өзіңіз ойлап қара­ңызшы, қартайған жеміс аға­шы­нан жас ағаштың берері мол емес пе?! Демек, біз үшін қай салада бол­сын жастардың жасақталуы өзекті. Бұл адам капиталының сауатты қалып­та­суына оң ықпал етеді. Сондықтан өмір сүруді жасарту – адам капиталын ұлғай­тудың бірінші қадамы. Егер біздің мемлекетімізде жастардың қа­расы өсер болса, онда елімізде ең­бек белсенділігі, білім алуға деген құл­шы­ныс, іскерлік қарым-қаты­нас­тар­дың нығаюы артады. Демек, қарт­тар­дың орнын үнемі жастар басып оты­ратын бол­са, бұл да – бір құн­ды­лық­тың сақталуы іспетті дүние. Сон­дық­тан нақ қазір біз үшін бала туу көр­сеткішін өсіріп, өмір сүруді жасартқан жөн.

Жапондардың «Z теориясын» ескерсек...
Негізінен, адам капиталына қатысты тағы бір ескерілуі тиіс дүние, бұл – еңбек өнімділігі. Сарапшылардың пайым­дауын­ша, адам капиталының 1 пайызға өсуі еңбек өнімділігін 3,81 пайызға өсіреді. Ескеретіні сол: соңғы онжылдықта әлем­дік экономика адам ресурсы есе­бі­нен дамуда. Бұл ретте мамандар «Шы­ғыстың тез қарқынмен дамыған елдері адам ресурстарын дамыту мен компа­ния­ны және жалпы экономиканы тиімді бас­қа­рудың жаңа механизмдерін дайын­дау­да тұрғылықты халықтың мәдениетін (тіл, дәс­түр, менталитет) кеңінен пайдалану арқылы қол жеткізді. Мысалы, Батыстың индивидуализміне кереғар, Шығыс халық­­тарының менталитетіне тән Жапо­ния­ның «Z теориясы», яғни ком­па­ния­ны ұжымдық басқару жүйесі әлемдегі ең тиімді экономиканы қалыптастырды» де­седі.
Расымен де, халқы тығыз әрі табиғи ресурсқа кенде Жапон елінің ешбір ре­сурс­сыз алып державаға айналғаны біздің көзімізді қызықтырады. Ал бұл ел мұндай әлеуетке қалайша қол жеткізді дегенге келсек, мамандарымыздың дені «Жапонияның өндірісті басқарудағы «Z теориясы» кез келген ел үшін сабақ бола алады» дейді.
Жұмаділ БАЙҒҰНШЕКОВ, техника ғылы­мының докторы, профессор:
– Жапония табиғат байлығын тиім­­ді пайдаланды. Елдің аралда орна­­ласуы әрі көптеген аса ыңғайлы табиғи порттарының болуы жапон­дар­ға британдықтар секілді халық­ара­лық саудада артықшылықтар алып келді. Таулы өлке мен ерекше климат­тық белдеуі мол жаңбырдың жаууын қамтамасыз етті. Өз нәтижесінде бұл гидроэлектрстансыларына серпін берді. 1960 пен 1970 жылдарға дейін жапондар электр энергиясының негіз­гі бөлігін солардан алды. Елдің болат экс­портын арттырған — сол гидро­электр қайнақтары. Тіпті қазірде мұ­най тұтынушылардың алып үштігін тамамдайтын Жапонияның аз да болса өзінің мұнайы бар. Жапон елі жос­парлы түрде «Z теориясын» қол­данды. Осыған орай әрбір өндіріс орнын ұжымдық басқару арқылы дамыт­ты. Тұтастай алғанда, жапондар өзіндегі табиғи байлығын адам ресур­сын дамытуға жұмсады. Нәтижесінде, энергия көздері ауысқанда еш зардап шекпеді. Олар елдегі ең басты ресурс адам екенін ерте түсінді. Мысалы, жапон­дарда өз теориялары бойынша жұмысшылары мен менеджерлері білі­мін нақты жұмыс орнында әрі қарай шыңдайды. Оларда қызметкерді жан-жақты шыңдау, дамыту кез келген компанияның қасиетті борышы сана­ла­ды. Компаниялар шетелге оқуға қызметкерлерін аса көп мөлшерде жібе­реді. Жоғары позициядағы менед­жерлер де тұрақты тестілеуден өтеді. Ғылыми-зерттеулердің ошағы да – сол компаниялар. Ғылыми жаңа­лық­тардың негізгі бөлігі уни­вер­си­тет­терде емес, компанияларда жаса­лады. Көптеген компанияның жеке ғылыми лабораториялары бар. Міне, бізге де жекелеген компанияларда еңбек өнімділігін арттыру үшін, адам капиталы өз жемісін беруі үшін осындай арнайы теория қалып­тас­тыр­ған жөн. Біз түбегейлі инновациясы дамыған ел болуы үшін әрбір өндіріс орындарына осындай міндеттемелер жүктегеніміз жөн. Олай етпесек, еңбек өнімділігі де, жұмысшылар белсен­ді­лігі де артпайды.
Ауылға акционерлік қабілет беру керек
«Ақиқатында, адам капиталын сөз еткенде медиатехауыл мәселесін тасада қалдырмауымыз керек» дейді мамандар. Бұл ретте біз тілдескен сарапшылардың дені ауылдық жерде адам капиталының жоғары көрсеткішіне қол жеткізу үшін алдымен ауылға акционерлік қабілет беру керек екенін алға тартады.
Жанұзақ ӘКІМ, Халықаралық адам капиталы институтының директоры:
– Елдегі әрбір екінші адам ауыл тұр­ғыны болғандықтан, адам капи­талын дамытуда урбанизацияны сауат­ты жүргізу, тұрғындардың білімге және кәсіпкерлікке араласуына жағ­дай жасау, халықтық IPO-ны жүр­гіз­генде акцияларды қала-ауылға 50х50 бағытымен тең бөлу мәселесі қарас­ты­рылуы керек. Егер біз болашақта ауыл­дың акционерлік қабілетін артты­рар болсақ, бұл ауыл индустриясының дамуына оң ықпал етпек. Демек, адам капиталын дамыту бағдарламасын жа­сақтау, бұл ретте ауыл-аймақтың әлеу­меттік-экономикалық жағдайын көте­ріп, ауылдағылардың жекелеген ак­ция­лармен жұмыс істеуіне мүмкіндік ашу ауыл тұрғындарының еңбек өнім­ділігін арттырады. Бірақ біз еліміздегі 7000-нан аса ауыл мен сол жерлерде тұ­ратын ел халқының 45 пайызы эко­но­­ми­каның дамуынан қалып келе­ді. Сон­­дықтан медиатехауыл деңгейіне жету үшін алдымен ауылдың кәсіп­кер­лік, акционерлік қабілетін арттырған жөн.
Тұрақтандыру қорлары қажет
Абзалында, бір ғана саланың тұрақты дамуына қарап, елдің бәсекеге қабілет­тілі­гін анықтауға әсте болмайды. Мысалы, бүгінде Қазақстанның жалпы ішкі өнімі 10 пайызға артып келеді. Бірақ бұл елдің абсолютті дамуының көрсеткіші емес. Бұл ретте экономист-сарапшы Тоғжан ШАЯХМЕТОВА:
– Елдің жан-жақты дамуында өндірістің алатын орны ерекше. Қоғам тұрақты дамуы үшін адам капи­та­лының рөлі 60 пайыздан жоғары болуы қажет. Соңғы деректер бойын­ша, Ресейде адам капиталы 11 пайыз ғана екен. Бізде нақты деректер жоқ, шамамен алғанда 8 пайыз деп жорамал жасауға болады. Дамыған елдерде адам капиталы 64 пайызға дейін жетеді. Бізге болашақта адам капиталын кем дегенде 6 есеге көбей­ту керек. Қазір біздің адам капита­лы­мыз 8 болса, қалған капиталымыздың 90 пайызы – шикізаттың еншісінде. Шикізатты қоспағанда, соңғы үш жылда өндіріп, экспортқа шығарған тауардың үлесі 14 пайыздан 10 пайыз­ға төмендеді. Мұнай өндіру саласына келсек, бұл – халыққа емес, олигархтарға қызмет ететін сала. Бұған әлемдік тәжірибе нақты мысал бола алады. Жылына 400 миллион тонна мұнайды экспортқа шығарып сататын Біріккен Араб Әмірлігінде халықтың 70 пайызы сауатсыз. Сон­дықтан тек қана мұнай шикізаты арқылы дами алмаймыз. Елде барлық сала жан-жақты дамуы керек. Қазір ОПЕК-ке мүше Нигерия, Венесуэла сияқты елдердің барлығының да дамуы кенжелеп қалған. Мұнайды тиімді пайдаланып отырған бірден-бір ел – Норвегия ғана.  Бұл елде әр адам үшін тұрақтандыру қорлары жасалған. Сондықтан болашақта адам капиталын дамыту үшін әр адамға тұрақтандыру қорларын құру жоға­рыда аталған мәселелерді шешудің түйіні болмақ, – деп ой түйіндеді.

Өзге елдердегі идеялар өзегі
Жалпы, дамушы елдердің дені адам капи­талын дамыту үшін алды­мен ғылы­мына, ден­саулығына қара­жатты мық­­тап бөледі екен. Мысалы, БҰҰ-ның даму бағдар­ла­ма­сының (ПРООН) дерегі бойынша, Еуро­па­ның экономикасы дамы­ған елде­рін­дегі денсаулық пен білімге жұм­са­латын қаржы ЖІӨ-нің 8,1 пайызын және 8,5 пайызын құрайды. Еуропа елдеріндегі денсаулыққа бөлі­нетін орташа қаржы АҚШ-пен (6,5 пайыз­­ға) шамалас 6,44 пайызға тең. Әлемде денсаулыққа орташа ЖІӨ-ге шаққанда 5,5 пайыз қаржы бөлінеді.
АҚШ, Жапония, Швейцариядағы жалпы капиталдың 80 пайызы – адам капиталының үлесінде. Қазіргі кезде дамыған елдердегі эконо­ми­кадағы белсенді азаматтардың 50 пайызы, АҚШ тұрғындарының үш­тен екісі ой еңбегімен айналысады.
Дамыған елдердегі барлық капи­тал­дың ішінде адам капи­та­лының үлесі орташа 75 пайыздан артық болса, біздің елдегі бұл көр­сет­кіш 8-10 пайыз. Сондықтан бізге адам капиталы үлесін 5-6 есе өсіру міндеті тұр.
Бұл айтылғандарға қоса дамы­ған елдер өздерінің қарттарына да барынша жағдай жасауға, олардың да адами капиталды өсіруге ынта-ықыласын арт­ты­руға ден қойып отыр. Мысалы, Шығыс Еуропа мем­ле­кеттеріндегі баға­ның өсуі мен өмір құнының артуы зей­нетақының нақты деңгейіне бай­ланысты қарас­ты­рылады. Польшада орташа зей­нет­ақы 200 евроны немесе орташа жалақысының 45,9 пайызын құрай­ды. Венгрияда зейнетақы орташа жал­­ақы­ның 40 пайызын құраса, Чехия­да орта­ша жалақы 680 дол­лар­ды құрайды, ал зейнетақы 600 долларды құрайды.
Міне, адам капиталын дамытуда өзге елдердегі идеялардың өзегі алды­мен –денсаулыққа, бұдан соң – ілім-білімге, одан соң зейнетақыға назар ауда­ру керектігін айқындайды. «Бұдан сабақ алуға болады» деседі мамандар.

Тақырыпқа тұздық

Нәдір НӘДІРОВ, Ұлттық Ғылым ака­де­мия­сы­ның академигі:
– Адам капи­талы – негізгі бай­лық. Өйткені ғы­лыми үдерісті, тілді, ғылымды, қоғамды дамы­та­тын адам баласы екені дау­сыз. Сон­дық­тан да барлық бағдарламаның бастауында адам капиталы тұруы керек. Мысалы, Из­раильді алайықшы, даласы құм, табиғи байлығы да өте аз. Соның өзін­де сүт өнімін шығаруда 40-тан аса тағам жасап, ауыл шаруа­шы­лығын­да­ғы ең жоғарғы техно­ло­гия­ларды қолдануда. Мұнайы да, түсті мета­­лы да жоқ Жапония адам капиталының арқасында дамыған. Сондықтан адам капиталы бі­рінші орында тұруы қажет. Бізге Тәуелсіздік ала сала­сымен адам капиталын дамытатын инс­ти­туттар құрып, бұл бағыттағы шаруаларды бірден қолға алу керек еді. Биылғы жылы елімізде «Халықаралық адам капиталы институты» ЖШС құрылып отыр. Сол институттың құрылуы арқасында «Адам капиталын дамыту бағдар­лама­сы – жол картасы» жобасы даяр­лануда. Кеш те болса, Білім және ғы­лым министрлігі, Ұлттық Ғылым ака­­демиясы басшылары Халықаралық адам капиталын дамыту инс­титутын ашты. Меніңше, осы инсти­туттың, олар қолға алған жобалардың келешегі зор. Оны дамыту үшін қаржы қажет. Сондықтан мемлекеттің аралас­қаны жөн.

Адам капиталын дамыту үшін әр адамды қамтитын тұрақтандыру қорларын құру қажет пе?

Сапабек ӘСІПҰЛЫ, жазушы, ғалым:
Дұрыс...
– Меніңше, сыртқа сатылып жатқан мұнай түсімі есебінен әрбір адамға арналған тұрақтандыру қорларын құру дұрыс. Бұл адамның өмір сүруін жеңілдетіп, адамдардың қоғамды түзеуге, еңбек белсенділігін арттыруға, оқып-білім алуға ынтасы артады. Қазір біздің жеріміздің үштен екісі, яғни 67 пайызы – шөл және шөлейтті ай­мақ­­тар. Бұларды ғылым тілінде «адамның күнкөрісіне мейлінше қолайсыз аймақтар» деп есептейді. Ал сол қолай­сыз аймақтарда халық тұрып жатыр. Мәселен, АҚШ-та, Канадада, басқаны қойғанда, Оңтүстік Африкада құнар­сыз, суы тапшы, нәрсіз жерлерде тұратын жандарға жалақысына қоса әлгіндей тұрақтандыру қорларынан үсте­ме төлемақы төленіп тұрады. Бұл үрдіс жағдайы төмен деңгейдегі Үндістанның өзінде жүзеге асып отыр. Жо­­ға­рыда аталған мемлекеттерде тұрғындарға мемлекеттік мекеменің үш деңгейінен көмек беріліп тұрады. Бірін­шісі – округтік әкімшілік, екіншісі – штаттық әкімшілік, енді бірі – федералды әкімшілік. Байқаған шығарсыз, үшеуі де – мем­лекеттік мекеме. Бұл өзге елдерде мемлекеттік деңгейде үш мәрте, яғни 250-300 пайыз мөл­шерінде төлем­ақы берілетіндігін көрсетеді. Тіпті сол шөлейт аймақтарда туған үндістер басқа жаққа қоныс ауда­рып кетіп, ту­ған жері­не қайта айналып келсе, елде тұрмаған жылдардағы өтемақысын даулап алуға құқы бар. Ал бізде мұн­дай шара­лар жоқ. Сондықтан адам капиталы дамысын, оның пайыздық көрсеткіші өссін десек тұрақ­тандыру қорын құру керек.

Аман ШОТАЕВ, экономист ғалым:
Бұрыс...
– Бізде экономикада теріс шешімдер қабылданып жатады. Біріншіден, оның көпшілігі шенеуніктің білместігінен туады. Мысалы, қыруар қаржы жұмсап азық-түлік тұрақтандыру қорын жасадық, бағаны тұрақтандыру барысында қаншама жұмыс атқардық. Тарифті тұрақ­тан­дыру ісіне бел шеше ара­ластық. Мұндай шаралардан азық-түлік қымбаттамай тұрмады. Тариф те бірқалыпты тұрақ­тамады. Бұл – шындық. Инфляцияны ауыздықтау жалғыз тұрақ­тандыру мәселесімен шешілмейтініне көзіміз жетті. Ал енді келіп әр адамға арналған тұрақ­тан­дыру қорын ашқымыз келеді. Бұл ұсынысты өз басым қолдамаймын. Себебі біз мұнайдан түскен түсімнің бір бөлігін Ұлттық қорымызға жинап отырмыз. Бұл сауатты қадам деп ойлай­мын. Ұлттық қорға қаржы жинақтау арқылы біз 2008-2009 жылдардағы дағдарыс кезінде халықты қиналтқан жоқпыз. Сондықтан мұндай тұрақтандыру қорларын ашқаннан гөрі қар­жыны Ұлттық қорға жинау тиімді болмақ. Бұл үрдіс тұтас мемлекеттің дамуына ықпал етпек. Тұрақ­тандыру қорларын жекелеп ашу туралы пікірді өз басым қолдамаймын.

Бетті дайындаған Қарлығаш ЗАРЫҚҚАНҚЫЗЫ, жеке пошта kokshe.79@mail.ru