Инженер-техник – тек Қазақстанда, тіпті ТМД елдерінде ғана емес, бүкіл әлемде тапшы мамандық. Мысалы, БҰҰ-ның мыңжылдық даму мақсатын орындау үшін Жер шарының Африка бөлігіне 2,5 миллион жаңа инженер мен техник қажет екен. Дамушы елдерді айтпағанда, ататегінен осы мамандықты мұра етіп келе жатқан, инновациялық экономикасымен жаһанға үлгі Германияның еңбек нарығында бүгінде 14 000 инженерге деген сұраныс қанағаттандырылмай отырған көрінеді. Жылдан-жылға бұл мамандықты дайындаушы факультеттер қатары өскенімен, халықаралық көрсеткіш, керісінше кері тартып, тапшылық пайызы ұдайы өсуде. Осыдан-ақ еңбек нарығында аталған кәсіп иесіне деген таластың қаншалықты жанталасты екенін анық аңғаруға болады.

  Абай ОМАРОВ (коллаж)

Бұл қызу күрестің айқын белгісін арыға бармай-ақ өзімізден келтірсек дейміз. Өйткені инженерлік істі ілгерілету үшін жас түлектің физика мен мате­ма­ти­ка­ға ебі болуы керек. Ал Қазақстан оқу­шылары физика мен математика пәндері бойынша әлемде ең мықты елдердің он­дығы қатарына енеді. Тіпті бір жылдары халықаралық олимпиадада математика пәні бойынша америкалық пен қытай­лық­тарды ғана алға шығарған қазақ­стан­дық оқушылар үшінші орынды ием­ден­ген. Осыдан кейін Жапония мен Ко­рея­ның ма­мандары қазақтың гене­ти­касын зерт­теуге түбегейлі ден қойысыпты де­седі. Мақ­саты – қазақ баласының қа­білет­ті­лігінің құпиясын анықтау. Бұл – өз ал­дына талқыланар бөлек тақырып.
Білікті мамандардан мектеп қа­быр­ға­сынан-ақ қол үзіп қалып жатырмыз

Бұдан түйетін ой – дамыған елдер сапалы адам капиталын құру жолында ақшасын да, уақытын да аямайды, шек пен шекараға да қарайламайды. Ал біз, өкінішке қарай, бұлай ізденбек түгіл, қол­да барды бағалап, ұқсата алмай жат­қан жайымыз бар. Бұлай дейтін себ­ебіміз – жақ­сы біліммен қаруланған арнайы мектеп түлектерінің елден жыраққа кете беретіндігі, оған ешкімнің алаңдаушылық танытпайтындығы. Бірақ «маман тапшы» деп жар салғанда алдымызға жан сал­май­тындығымыз тағы бар. Сыртқа кеткен қазақ оқушылары туралы нақты статис­ти­ка келтіре алмаймыз, өйткені бізде мұн­дай ресми цифр жоқ. Алайда тірі мы­салдар көз алдымызда.
Ж.Шынар, Семей қаласы:
– Менің балам Семейдегі қазақ орта мектебін бітірді. Математика мен физи­ка­ға жүйрік болды. Олимпиадада об­лыс­тық жүлдені ешкімге бермейтін, үш тілде еркін сөйлейді. Бірақ республикалық сы­нақта мықтылар көп деседі. Әсіресе ар­найы мектептен келгендер. Қалай де­ген­мен де ұлым Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің математика-ме­ха­ни­ка факультетіне оқуға түсуді арман етті. Алайда Алматыдан тауы шағылып қайтты. Тәп-тәуір балл жинаған, бірақ ол арадағы таласта оның ұпайы жеңіс әпермепті. Оқу аяқталар тұста мектебімізге Орынбордан келген жұмыс берушілер менің баламның аты-жөнін жазып алып кеткен. «Балаңыз студент болғысы келсе, бізге міндетті түрде хабарласыңыздар» деген еді олар. Хабарластық. Сөйтіп, олар ұлымды Өс­кемендегі мемлекеттік техникалық уни­вер­ситетке оқуға түсірді. Ақысын өздері төлейді. Кейіннен балам оларға келі­сім­шарт­та белгіленген уақытқа дейін жұмыс істейтін болады.
Қ.Сәуле, Алматы қаласы:
– Балам Есіктегі қазақ-түрік лицейін «өте жақсы» деген бағаға тамамдады. Бірде Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті профессорлары келіп, оқушыларды таңдапты. Менің ұлым­ды ІТ-технология мамандығына ешқандай конкурссыз қабыл­дай­тын­дық­та­рын айтқан. Бірақ Санжар ҚБТУ-ға оқу­ға түскісі келді. Бабы болмады ма әлде басқа себебі болды ма, білмеймін, оңбай сүрінді. «Политехқа бармаймын» деп кесіп айт­ты. Лицейде таңдаулы оқушының бірі бол­­ғандықтан, ол Германияға оқуға жі­бе­­рілді. Оқу ақысын төлеушілер – түрік­тер.
Мәрзия, Атыраудан:
– Балам үш тілде еркін сөйлейді, өте қабілетті, есепке жүйрік. Арманы – Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық уни­вер­ситетінің физика факультетіне оқуға түсу. Өйткені оны астрономия, жерден тыс пла­неталар қатты қызықтырады. Дегенмен сынақтан өте алмапты, баланың беті қайт­пасын деп сол факультеттің ақылы бөліміне оқуға түсірдік. І семестрді аяқ­таған ол үйге көңілі алабұртып келді. Сөйтіп: «Мама, ол арадан мен білмейтін ақ­паратқа қанығамын, белгісіз құпия­лар­дың сырын ашамын дегенмін, алайда мұғалімдердің деңгейі мендей-ақ па деп қал­дым», – деді. Бір жылғы оқу ақысы төле­ніп қойғандықтан, қазір ол білім алу­ды жалғастырып жатыр, бірақ интернет арқылы бірнеше шетелдік ЖОО-ға ем­ти­хан тапсырып жатқанын айтқан. Оны ше­тел­ге жібергім келмейді, бірақ бала қа­лауы солай болып тұр.
Расында, интернет ар­қылы шетелдің жо­ғары оқу орын­дарының тегін гран­тын жеңіп алушы қазақ балалары бар­шылық-ақ. Бірде О.Жәутіков атындағы респуб­ликалық физика-математика мек­тебінде сабақ беретін мұғалім мынадай жайтты айтып еді: «Біздің оқушыларға шетел­діктер тарапынан талас бар. Әрине, білімді шетелде жетілдірген жақсы-ақ, он­дайда мақтанып қаламыз, бірақ сол балалардың көбісі оқуын тәмамдаған соң Отанға орал­майды, себебі отансүйгіштігінің, елжан­дылығының төмендігінде емес, ол маманға бізде сұраныстың болмауында. Мәселен, компьютер чиптері бойынша инженер. Бізде компьютер жабдықтары жасап шығарыл­майды, олар шетелден әкелініп осында құрастырылады». Міне, осы секілді мысал көп-ақ. Өз кезегімізде біз өмірде алынған бұл мы­салдар құзырлы ведомство басшыларын бей-жай қал­дырмаса дейміз. «Қалауын тапса, қар жанады» демекші, бұл арада қабілетті оқушының қалауын біз емес, өзгенің тауып, қанағаттандырып жатқаны – нақты факт.
Инженерлерді дайындауда орыс жүйесіне көшу керек пе?
Енді инженер мамандарды әзірлеу мәсе­лесіне қайта оралалық. Мына қызық цифрді қараңыз: өткен жылы еліміздегі тех­никалық жоғары оқу орындарының бар­лығына жүр­гізілген сауалнама қоры­тындысына сүйенсек, ондағы түлектердің тек 38 пайызы ғана өз мамандығы бойын­ша жұмыс істеп жатыр екен. Демек, қалған 62 пайызы бұл мамандықты босқа игерген болып шыққан. Ал еңбек нары­ғындағы қазақ­стандық кәсіп­орындардың техника­лық мамандарға деген сұранысын қана­ғаттандырушы жергілікті емес, Ресей, Беларусь және Украинаның жоғары оқу орындары екен. Сол секілді бізге Еуропа­дан да жиі мамандар алынады. Кадр мәселесі бойынша сарапшы Людмила Белованың айтуынша, жұмыс беруші­лердің жергілікті нарықтың ұсынатын мамандарына көп көңілі соға бермейді, оған себеп – біліктің төмендігі, бәсекеге қабілетсіздігі. Осы жағынан алғанда, елі­міздегі техникалық ЖОО-лар білім сапа­сының мәселесі алдымыздан көлденең шығады. Бұл мәселені тек Қазақстанға тән десек, қайтелесеміз. ЮНЕСКО-ның «Ин­женерлік іс: дамудың мәселелері, қиын­дығы және мүмкіндігі» атты халықаралық алғашқы баяндамасында: «Білікті инже­нер­лер қатарын көбейтеміз десек, осы мамандықты оқыту бағдарламасына жа­ңа­шылдық енгізу керек, білім жүйесін қайтадан қарастыру қажет» делінеді. Мұндай пікірге қазақстандық ға­лымдар да қосылады.
Осы негізде сәуір айының басында ҚР Парламентіне, білім және ғылым министрі Бақытжан Жұмағұловқа, Ұлттық ғарыш агент­тігінің төрағасы Талғат Мұсабаевқа Қ.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ профессор­лары ашық хат жолдаған. Оған қысқаша тоқтала кетелік: «1876 жылдың өзінде әлем­де Ресейдің Им­ператорлық Мәскеу техникалық учили­щесінің (қазіргі Н.Э.Бау­ман атындағы ММТУ) білім беру тәсілі озық деп танылған. 1870-1900 жылдарға дейін техникалық мамандарды дайындау жүйесі бойынша бұл оқу орны әлемде бар деген барлық жүлдені қан­жығасына байлаған. 1961 жылы Кеңес Одағы ғалам­да бірінші болып адамды ғарышқа ұшырады. Сол кездегі АҚШ Президенті Д.Кеннеди орыстың қайыршы инженерлері бізді қалай басып озды деп таңғалады. Ғалымдар орыстың білім беру жүйесінің мықтылығын еске салады. Бірақ АҚШ басшысы «ол жүйеге көшуге бізде артық ақша жоқ» деп кесіп жауап қатады. Бүгін­дері де америкалықтар бұл мойындауынан бас тартқан емес. 90-жыл­дары «Май­крософт» фирмасының вице-пре­зиденті Н.Э.Бауман атындағы ММТУ ректоры И.Фе­доровқа мықты мамандар әзірлеп жатқандары үшін өз ризашылығын біл­діреді. Қытай да соңғы кездері зымыран және ғарыш техно­логиялары саласындағы жетіс­тік­терімен көзге көріне бастады. Ол да Н.Э.Бауман атындағы ММТУ-дің арқа­сын­да. Өткен ға­сырдың 50-жылдары бұл жоғары оқу ор­нынан Қытайдың 150 жасы білімін ұштап шыққан. Олардың ара­сынан зымыран жүйе­сінің Қытай теоретигі бой көрсетті, кейіннен ол орыс тілінде осы оқу орнында докторлық диссертациясын қорғады. Кеңес Одағы ыдырады, Қазақ­стан инженерлерді дайын­даудың осы озық тәсілін басқаға айырбастады. Ал Аме­риканың бетке­ұстар оқу орындары – Массачусетс және Кали­форния техно­логиялық институттары бүгіндері бұрынғы кеңес жүйесімен мамандар әзірлеп жат­қанын баса айта кетелік. Сол себепті орыс ғалымдары жүйені ауыстырарда қатты сөз таласты, барлығы емес, бірақ ондағы бірқатар ЖОО бұрынғы жүйені сақтап қалды. Оның ішінде Н.Э.Бауман атындағы ММТУ да бар. Тәуелсіздіктен бері қанша жыл өтті, бака­лавр жүйесі бізге қандай жеміс әкел­ді?.. Басқасын білмейміз, бірақ тех­никалық салада бакалавр Қазақстанды сапалы өндірістік өнім шығаратын деңгейге жет­кізе алмады, жеткізе алмайды да. Зауыт­тарда, кәсіпорындарда болдық, көз жет­кізгеніміз, бізге бакалаврдан бас тарту керек».
Хаттың авторлары – ҚР Мем­лекеттік сый­лықтың иегері, инженер, Қ.Сәт­баев атындағы ҚазҰТУ-дің про­фес­соры Махаббат Түсіпбеков және Н.Э.Бау­ман атын­дағы ММТУ-дің түлегі, Қ.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ-дің доценті Жолшара Әлімбай. Бұған бүгінгі білім беру жүйесіне көңілі толмай жүр­ген басқа да ел ака­демиктері мен ғалымдары қосылатын­дығына күмәніміз жоқ.