Осы күні несие тақырыбы адамдардың ең бірінші бас ауруына айналып бара жатқандай. Себебі банкке қарыз емес адам жоқ. Халық оны төлеуге келгенде қиналып жатады. Осы орайда банктен несие алған кезде адамдар білуі тиіс ақпараттармен бөліспек ниетте бірнеше жылдан бері несие мәселесімен айналысып келе жатқан заңгер Ғалымжан Темірбаевпен сұхбаттасқан болатынбыз.
Комиссия алуға құқы жоқ
Біз заңгерден «Несиені рәсімдеу кезінде банк тарапынан қарапайым халық білмейтін қандай да бір қулықтар болуы мүмкін бе?» – деп сұрадық.
«Қазір банктер тарапынан ешқандай заңсыз әрекеттер байқалмайды. Барлығы да заңды. Бірақ адамдар банкке несие алуға барғанда алдымен жылдық пайызын дұрыс есептей білуі керек. Банк тарапынан заңсыз болып табылатын комиссиялардың барлығы қазір алынып тасталған. Дегенмен банктің несие беретін кезде өздері ұстап қалатын сомалары жоқ емес. «За обналичивание» деп кассадан ақша алғаны үшін, сондай-ақ «страховкаға» деп ұстайтын, тағы да басқа бір реттік комиссиялары бар. Әр банктікі әртүрлі. Сонда 1 миллион теңге рәсімдеген адамның қолына 900 мың береді (мен бұл цифрларды шамалап айтып отырмын), бірақ негізгі қарызы 1 миллион теңге болып саналады. Соған жылдық пайызды қосып, мәселен, ол 10 пайыз болсын дейік, 1 миллионға 100 мың теңге қосады. Осы 1 миллион 100 мың теңгені он екі айға бөледі. Сонда айына төленетін сома шығады. Ол төлем кестесінде көрсетіледі. Егер өзіңіз осылай есептеп көргенде шыққан сомадан төлем кестесінде көрсетілген сома асып тұрса, онда тағы да бір комиссиялар қосылды деген сөз. Сол үшін жылдық пайыз қанша, қандай комиссиялар бар, қайсысына қанша ақша ұстап қалады – адам несие аларда осының барлығын білуі керек. Себебі кей кезде банктер жаңағыдай комиссиялардың бар екенін алдын-ала айтпауы мүмкін. Оны адам барлығын рәсімдеп болған соң ғана біліп отырады. Бірақ мұның ешқайсысы жасырын ұсталмайды, оның барлығы төлем кестесінде көрсетіліп тұрады», – дейді ол.
Сонымен қатар заңгер кредиттік сақтандыру туралы да толығырақ түсіндіре кетті.
«Кей банктерде «страховкаға» деп ақша алады дедік қой. Бұл дегеніміз – несие алушы оқыс жағдайға ұшырап қалса сақтандыру компаниясы негізгі қарыздың қандай да бір пайызын төлеп береді деген сөз. Ол қанша соманы құрайтыны келісім-шартта көрсетіледі. Сол үшін адамдар келісім-шартты міндетті түрде оқуы керек. Бас салып қарызға бата бергенше, жоғарыда айтып өткен нәрселердің барлығын біліп, банктердің әлгіндей ақылы қызметтерін өзара салыстырып, саралап болғаннан кейін ғана несие алған дұрыс», – дейді Ғалымжан мырза.
Қарызды қалай төлемеуге болады?
«Банкке ақшасын толық қайтармаған адамның несиесі коллекторлық компанияға өтеді. Енді қарызды өндіру ісі бойынша тек коллекторлар ғана айналысады. Коллектор кейде сотқа беретінін де айтып жатады. Енді қараңыз, ҚР Азаматтық Кодексінің 178-179 баптары бойынша талап қою мерзімі – 3 жыл. Яғни үш жылдың ішінде сотқа арыз берілуі керек. Олай болмаған жағдайда іс қаралмайды. Егер коллекторлық компания қарыз алушының атына үш жылдан соң арыз берсе, қандай дәлел болмасын іс қаралмайды, демек, қарыз да қайтарылмайды. Ондай кезде ол адамның бір тиын да төлемеуге қақысы бар. Бұл үш жыл мерзім несие коллекторлардың қолына өткен күннен бастап есептеледі.
Сол секілді 3 жыл мерзімге 1-2 ай толмай қалған кезде де сотта жеңіп шығуға болады. Көбіне коллекторлар несие алған адамды сыртынан сотқа беріп жатады. Ондай кезде сотқа дейінгі іс-әрекеттердің барлығы заңды түрде орындала бермейді, адамға арнайы шақырту жібермейді. Осыны негіз етіп үкімді бұзуға болады. Ал коллекторлар екінші рет арыз жазбақ болып жүргенде сотқа беру мерзімі өтіп кетеді.
Бірақ олар да қазір бәрін көріп-біліп отыр, дәл осылай жеңіп кеткен адамдар да болған, сондықтан коллекторлар сотқа берудің әрекетін ертерек жасайтын болған», – дейді заңгер.
Сондай-ақ ол мұндай кезде істің сотқа өткенінен қорқудың қажеті жоқ екенін айтады.
«Негізі адамның несиеге қатысты ісі сотқа өткені жақсы. Себебі сот төленуі тиіс белгілі бір соманы ғана іледі. Ары қарайғы қосылатын ай сайынғы өсімақы тоқтатылады. Біз адамдарға осылай түсіндіреміз. Кейбіреулер іс сотқа дейін жетсе қарыз көбейіп кетеді деп қорқады. Шындығында олай емес. Оған тек сот орындаушыларға төленетін ақша ғана қосылады. Онда да сот орындаушылардың аузынан шыққан ақыны бере салмау керек, олардың заңды түрде алатын арнайы белгіленген пайыздық сомасы бар. Ол ақша да қолма-қол берілмей, банк картасы арқылы ғана аударылуы керек. Бұл – ақшаның төленгенінің дәлелі. Өйткені кейбіреулер қайтадан ақша сұрауы әбден мүмкін», – дейді ол.
Банктер жеңілдік жасай ма?
Ал банктердің жайы басқаша. Ғалымжан мырза аталған қаржы мекемелеріне қарызды қайтармау мүмкін еместігін айтады.
«Банктердің 3 жыл емес, 30 жылдан кейін де сотқа беруге құқы бар. Қандай жағдай болмасын банк қарызды ешқашан толықтай кешірмейді. Банк қарыз алушыны сотқа бергеннен кейін негізгі қарыздың өсімақысын алып тастауы мүмкін, бірақ бұл өте сирек кездесетін жағдай. Оны әр банк өзі шешеді», – дейді ол.
...Банкке бармас, қарыз алмас бұрын он қайтара ойланып алған дұрыс шығар. Сонда қарыз қайтаруда қиындықтар туындамас еді. Десе де несие тақырыбы мұнымен бітпейді, алдағы уақытта микрозаймдар мен онлайн-несиелер жөнінде көпшілік білуі тиіс ақпараттармен бөлісетін боламыз.
М. ҚҰРБАНҚЫЗЫ.