Қазақстанда АЭС салудың қиындығы неде?

Президент бекіткен "жасыл" экономикаға көшу тұжырымдамасына сүйене отырып, елімізде атом электр станциясын салу туралы шешімді жақын арада қабылдау маңызды болып отыр. Қазақстанда атом электр станциясын салу мүмкіндігі қоғамда мезгіл-мезгілімен белсенді түрде дамып келеді, ал ашық пікіртала мәселе аса белсенді көтеріле бермейді.

АЭС салу бойынша алғашқы бастамалар 1990-шы жылдары айтылды, ал осы жоба бойынша әлеуетті серіктестермен келіссөздер он жылдан астам уақытқа созылды, бірақ жоба бойынша түпкілікті шешім әлі қабылданған жоқ.Бұл мәселе 2019 жылы Қазақстан мен Ресей президенттері – Қасым-Жомарт Тоқаев пен Владимир Путиннің келіссөздері кезінде болған жария болған мәлімдемелерден кейін де талқыланды.

Қазақстанда атом энергетикасы тақырыбы көптен бері талқыланып келеді. Барлығы 1973-1999 жылдар аралығында Маңғышлақ түбегінде жұмыс істеген Ақтаудағы АЭС-тен басталады. Станцияға BN-350 жылдам нейтронды реактор орнатылды, оның электр қуаты, аты айтып тұрғандай, 350 МВт болды. Рас, энергияның бір бөлігі – 100 МВт-суды жылыту және тұщыландыру қондырғыларына жұмсалды. Олар американдық Нанн-Лугардың қару-жарақ саласындағы қауіптерді азайту бағдарламасы аясында АЭС-ті тоқтатуға шешім қабылдады, өйткені жылдам нейтрондық реактор уранды байыту үшін де қолданыла алады. Оның орнына Америка Құрама Штаттары Жаңа тұзсыздандыру және жылыту жабдықтарына және қалған отынды кәдеге жаратуға қаражат бөлді. АЭС Маңғыстау атом энергокомбинаты шеңберінде жұмыс істеді, оның директорының орынбасары қызметін 1988 жылдан 1992 жылға дейін Владимир Школьник атқарды. Ол АЭС тарихында бірнеше рет пайда болады.

Энергия комбинаты әлі күнге дейін Маңғышлақ үшін электр энергиясын өндіреді. Бірақ онда қарапайым жылу электр орталықтары жұмыс істейді, ал реактор зауыты 1999 жылдан бастап қолданыстан шықты.

Одан кейін БН-350 аялдамасына дейін елде жаңа АЭС салу туралы айтыла бастады. Мұндай идеяны 1997 жылы сол кездегі ядролық қоғамның ғылым министрі және президенті қызметін атқарған Владимир Школьник ұсынды. Бұл идея қолдау таппады. Чернобыль атом электр станциясындағы апаттан бері 10 жылдан астам уақыт өтті, сондықтан жаңа атом станциясының құрылысы қарастырылмады.

2006 жылы "бейбіт атом" саласындағы ынтымақтастық тақырыбы жоғары деңгейде тағы көтерілді. Сол жылдың 25 қаңтарында Қазақстан мен Ресей көшбасшылары – Нұрсұлтан Назарбаев пен Владимир Путин "атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалану саласындағы ынтымақтастықты дамыту туралы бірлескен мәлімдемені" қабылдады.

 2006 жылғы шілдеде Қазақстанның энергетика және минералдық ресурстар министрі Бақтықожа Ізмұхамбетов пен Ресейдің Атом энергиясы жөніндегі федералдық агенттігінің басшысы Сергей Кириенко "атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалану саласындағы ресей-қазақстан ынтымақтастығының кешенді бағдарламасына" қол қойды. Құжатта шағын және орта қуатты реакторлардың жаңа буынын Қазақстан мен Ресейде салу мүмкіндігімен олардың жобаларын бірлесіп әзірлеу көзделді. АЭС жобасымен жұмыс істеу үшін жеке компания – "Атом станциялары "Қазақстан-Ресей компаниясы"АҚ құрылды. Ол ВБЭР-300 реакторының жобасымен айналысқан. Ақтауда жалпы қуаттылығы 600 МВт болатын екі блокқа АЭС салу жоспарланған болатын, бірақ жоба іске асырылмады.

Қазақстандық тарап қуатты жобаларға аса қызығушылық танытпады. Болжамды құрылыс алаңдары да өзгерді: Ақтаудың орнына Шығыс Қазақстан облысының Курчатов қаласы және Алматы облысының Үлкен кенті туралы сөз қозғалды.

2014 жылғы мамырда Қазақстан мен Ресейдің "Қазатомөнеркәсіп" және "Росатом" атом мемлекеттік компанияларының басшылары – Владимир Школьник пен Сергей Кириенко АЭС құрылысындағы ынтымақтастық жөніндегі өзара түсіністік туралы Меморандумға қол қойды. Кейінірек, 2016 жылы ол басқа құжатпен – Қазақстанның Энергетика министрлігі, "Қазатомөнеркәсіп" және "Росатом"арасындағы ядролық-отын циклы саласындағы өзара түсіністік және стратегиялық ынтымақтастықты кеңейту туралы меморандуммен бекітілді.

Сол 2014 жылы жапон-американдық Toshiba – Westinghouse және француз Areva, Қытай CGNPC, корей КЕРСО және басқалармен АЭС салу бойынша келіссөздер жүргізілді, бірақ олар нәтиже шығармады. Компаниялар станцияны Балқашта, Үлкен кентінің ауданында тұрғызуы керек еді. Осылайша, Қазақстанда бірден екі АЭС пайда болуы мүмкін болатын: біреуі – ШҚО – да "Росатоммен" уағдаластық бойынша, екіншісі-халықаралық тендер қорытындысы бойынша Алматы облысында, бірақ пайда болмады. Осы екі алаң неліктен таңдалды.

2015 жылы Нұрсұлтан Назарбаев пен Владимир Путиннің Астанадағы келіссөздерінің қорытындысы бойынша соңғысы "Қазақстанда алғашқы атом электр станциясын салуға"дайындық туралы мәлімдеді. Дереккөздердің мәліметінше, кеңейтілген құрамдағы кездесуде Нұрсұлтан Назарбаев Ресейдің АЭС құрылысы жобасында серіктес ретінде таңдалғанын растады. Әлеуетті алаң ретінде Балқаш көлі аталды.

 Алайда, 2016 жылғы қарашада Энергетика министрі Қанат Бозымбаев электр энергиясының профицитіне байланысты Қазақстанда АЭС салуға жеті жыл қажет емес екенін мәлімдеді. Бірақ 2017 жылдың ақпан айында оның орынбасары, Энергетика вице-министрі Бақытжан Жақсалиев "Қазақстанда атом электр станциясы болуы керек"деген нақты түсінік бар екенін айтып, сәл өзгеше ұстанымды білдірді.

 2017 жылдың қыркүйегінде АЭС жобасы үшін маркетингтік техникалық-экономикалық негіздеме әзірленіп жатқаны белгілі болды. Құрылыс туралы шешім осы жұмыстар аяқталғаннан кейін қабылдануы керек еді. ТЭН-мен "қазақстандық атом электр станциялары", "Қазатомөнеркәсіптің қызы" компаниялары айналысты. Жобалау МАГАТЭ-нің қауіпсіздік нормаларына негізделуі тиіс еді.

 Ашық көздерден әуел бастан АЭС-ке арналған алаңдар ретінде бірден үш аймақ қарастырылғаны белгілі: Ақтау, Шығыс Қазақстан облысындағы Курчатов және Алматы облысындағы үлкен. Қазір Энергетика министрлігінде тек үлкен деп аталады.

 Бүгінгі Үлкен-2009 жылғы санақ бойынша 1 682 адам тұратын қала типті кент. Онда электр станциясының пайда болуы-бұл 1984 жылы қуаты 4 ГВт Оңтүстік Қазақстан ГРЭС-ін салу үшін құрылған ауылдың тағдыры, ол 1996 жылы қаржыландыру проблемаларына байланысты тоқтатылды.

 2007 жылы қуаты 3 ГВт-қа дейінгі Балқаш ЖЭС-ін салуға шешім қабылданған болатын,, энергетиктер осы  тақырыпқаа қайта оралды. Құрылысқа дайындық 2013 жылы басталды, бірақ біраз уақыттан кейін тоқтатылды. Кейбір материалдар құрылысқа әкелініп, құрылыс алаңын дайындады, бірақ соңында ештеңе салынған жоқ. 2019 жылы Үлкен өзін жаңа электр станциясының құрылысын талқылау орталығында қайта ашты. Бұл жолы Атом.

 ҚР Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің Атом энергиясы жөніндегі комитетінің 2014 жылғы таныстырылымы болды, онда АЭС-ке арналған орналастыру аймақтарына талдау келтіріледі. Жалпы алғанда, алаңдардың әрқайсысы электр станциясын орналастыру үшін қауіпсіздік деңгейі бойынша ұқсас және барлық аудандарда АЭС құрылысының қоршаған ортаға ықпалымен проблемалар жоқ.

Алайда Ақтау бірнеше себептер бойынша бірден артықшылыққа ие болмады. Біріншіден, жақын маңдағы өндірістерде апаттар болуы мүмкін, мысалы, "КазАзот"химиялық зауытындағы аммиак шығарындылары. Сонымен қатар, Маңғыстау облысының әкімдігі АЭС салу мәселесін қарауды "мезгілсіз" деп атады, ал Алматы облысының билігі жобаға қарсылық білдірмеді, ал ШҚО – да тіпті қолдады. Үшіншіден, Маңғыстауда электр энергиясына және электр беру желілерінің өткізу қабілетіне болжамды сұраныс төмен.

 Екінші жағынан, энергия жүйесінің оңтүстік аймағындағы болжамды тапшылықты жабу үшін Балқаш көлінің жағалауындағы Үлкен кенті ауданында АЭС салу ең сұранысқа ие болды. Елді мекен ауданында АЭС-тен қуат беру үшін жеткілікті дамыған электр желілері бар. Үшінші нұсқа – Курчатов – құрылыс үшін перспективалы деп аталды, бірақ қайтадан оңтүстік аймаққа қуат транзиті үшін.

Болашақ энергия тапшылығы мәселесі атом электр станциясын салуды жақтаушылардың негізгі дәлелі болмаса, маңызды болып қала береді. 2018 жылы Қазақстанда тұтынылғаннан көп электр энергиясы өндірілді – айырмашылық шамамен 3,6 млрд кВт-сағатты құрады, Қазақстанның барлық электр станцияларының белгіленген қуаты қазір шамамен 22 ГВт деңгейінде тұр.

 Бірақ егер энергия жүйесінің құрылымына қарайтын болсақ, онда аймақтар бойынша жағдай айтарлықтай ерекшеленеді. Бүкіл энергия жүйесі үш аймаққа бөлінген: Солтүстік – Ақмола, Ақтөбе, Шығыс-Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Павлодар және Солтүстік-Қазақстан облыстары; Оңтүстік – Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Түркістан; Батыс – Атырау, Батыс-Қазақстан және Маңғыстау облыстары.

 Солтүстік аймақ профицит болып табылады және сол жерден энергия тіпті оңтүстік аймаққа және Ресейге экспортқа кетеді. Бірақ Оңтүстік тапшы, ал энергия тапшылығы солтүстіктен және Орталық Азиядан жеткізілімдермен жабылған. Энергетика министрлігінің мәліметінше, тапшылық артып, 2030 жылға қарай 2,7 ГВт жетуі мүмкін. Батыс аймақ Солтүстік пен оңтүстіктен толығымен оқшауланған, тапшылық Ресейден энергия импортымен жабылады.

 Қазақстанның электр энергиясының болжамды теңгерімі бойынша оңтүстік аймақ 2025 жылға қарай тапшы болып қала береді. Бұл энергожүйенің Солтүстік және оңтүстік аймақтарының арасында орналасқан үлкен ауылының жанындағы АЭС алаңын таңдаумен байланысты. Сондай-ақ, онда KEGOC компаниясының қосалқы станциясы салынды, ол АЭС-тен энергия жүйесіне электр энергиясын беруді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Айнұр Нұрсабет